18 декабря 2010 г.
Хисеплÿ депутатсем, хаклç ентешÿмÿрсем! Иртсе пыракан ăулталçк ăанталçкçн япçх пулçмÿсен - хÿллехи хаяр сивÿсемпе халÿччен пулман типÿ ăанталçкçн - сиенÿпе тата малалла тçсçлакан финанспа экономика кризисÿпе асра юлчÿ. Ăакç пирÿншÿн тата республикçра пурçнакансемшÿн хçйне майлç тÿрÿслев пулса тçчÿ. Ăав япçх сçлтавсем пирÿн ÿă-хÿле тарçннçн, ăитменлÿхсене уăăçн палçртса хак памалли никÿс пулса тçраăăÿ. Программçллç тÿллевсене тишкерсе тухмалла тата общество ăирÿплÿхне сыхласа хçварма, экономика вçй-хçвачÿн ĕсÿмне тивÿăтерме тата тçван Чçваш Ене малалла инновациллÿ аталантарма ăÿнÿ тÿллевсем лартмалла.
Йывçр лару-тçрçва пçх¬масçр патшалçх тата муниципалитет влаăÿсен органÿсем, республикçра пурçнакансем ăут ăанталçкçн япçх пулçмÿсене сирме кçна мар, обществçри ăирÿплÿхе сыхласа хçварма, патшалçха тытса пымалли принципсене улçштарас ÿăе пуăçнма пултарчÿă. Политикçн тÿп ăул-йÿрÿсем общество тата кашни уйрçм ăын ырлçхне витÿм кĕрекен уăçлçх, уăçмлçх, кÿретлÿх тата тĕрÿлÿх пулса пыраăăÿ.
Кçăалхи вçрман пушарÿсем пире мÿн пур службçпа ведомство ÿăне йÿркелессипе ăыхçннç ыйтусем, ăынсем хçш чухне ăут ăанталçка мÿнлерех сиен кĕни пирки тÿплÿн шухçшласа пçхма хистерÿă. 2010 ăулхи пушар тухас хçрушлçх пысçк пулнç тапхçрта Чçваш Республикин территорийÿнче 10421 гектар ăинчи лаптçкра 145 вçрман пушарне шута илнÿ. Лару-тçрçва ансат тишкерниех вçрман пушарÿсен тÿп сçлтавÿ пуриншÿн те паллç “ăын факторÿ” пулса тçнине ăирÿплетет. Вут-ăулçмпа асçрханусçр пулни 100 тÿслÿхрен 65-шÿнче пушар тухасси патне илсе пырать. Ăавна май пирÿн ăут ăанталçк ăине мÿнлерех пçхассине граждансен экологи яваплçхне тата культурине ты¬тçмлçн ĕстерсе тÿпрен улçштармалла. Экологи шухçшлавне тата ăынсен тыткаларçшне, ăут ăанталçк тÿлÿшпе асçрхануллç пулассине тçтçш вÿренĕ урлç кçна йÿркелеме пулать.
Вçрмансенче “тискер туризм” майÿсене пĕлес тÿлÿшпе мерçсем йышçнасси те питÿ кирлÿ ÿă тесе шухçшлатçп. Кану вырçнÿсене пушар хçрушсçрлçхне шута илсе йÿркелемелле. Ăак ăÿр ăинче пурçнакан кашни ăыннçн тĕрÿ тивÿăÿ ăитес çрусемшÿн ăут ăанталçк вçрманÿсене сыхласа хçварасси пулнине çнланса илмелле.
Вçрман пушарÿсене сĕн¬терме хутшçннç кашни ăынах тав сçмахне тивÿă. Чарма май ăук хçрушлçха хирÿă тçрса эпир ăынсем пурçнакан поселоксене ăçлса хçварма тата вçрман фончÿн пысçк пайне упраса хçварма пултартçмçр, кçăалхи ăулла пушарнçйсемпе вÿсене хçйсен ирÿкÿпе пулçшма кçмçл тунç ăынсен паттçрлçхÿ тата хçйсене шеллеменлÿхÿ, службçсен васкавлç ÿăÿ тата граждансен пулçшçвÿ вара ăынсем вилессине сирме май пачÿă. Ăакç чи кирли. Ăапах та пирÿн ăуллахи пулçмсене питÿ тÿплÿн тишкерсе тухмалла тата кирек мÿнле хçрушлçха та кÿтсе илме хатÿр пулмалла.
Ăакç темле ÿненмелле мар пулсан та вут-ăулçм вçйне хирÿă тçма яланах хатÿр пулмалла. Ÿăе инкек пулассине асçрхаттармалли майпа йÿркелемелле. Чçваш Республикин Правительстви, муниципалитет влаăÿн органÿсем, ятарлç подразделенисемпе службçсем пÿр-пÿринпе ăыхçнса тата килÿшĕллÿн ÿăлемелле. 1972 ăулхи шçрçх та типÿ ăу пирÿн ăÿр-шывра хçрушлçх сигналÿ евÿр палçрса юлнç, анчах унтанпа вçтçр ăул ытла иртнÿ хыăăçнхи лçпкç пурнçăа тата вçрмансенче пысçк пушарсем пулманнине кура, ăакна тĕртен йышçнмалла, тимлÿхе ăухат¬рçмçр.
Вçрман ÿăне тытса пырас сферçра саккун кçларас тата ертсе пырас тÿлÿшпе хçйне майлç пушçлçх йÿркеленчÿ. Ăавна май хисеплÿ депутатсене вçрман саккунÿсене аталантарас енÿпе усçллç сÿнĕсем пама ыйтатçп.
Ăÿнÿрен йÿркеленекен муниципалитет пушар хуралÿн подразделенийÿсене кирлÿ техникçпа тата пушарпа техника хатÿрÿсемпе туллин тивÿăтерес тÿллевпе чи ăывçх вçхçтрах хушма йÿркелĕпе техника йышçнçвÿсене ăирÿплетмелле.
Ăут ăанталçкçн сиенлÿ пулçмÿсем экономикçн чи пÿл¬терÿшлÿ отраслÿн – ял хуăалçхÿн – черченлÿхне кç¬тартрÿă. Хаяр сивÿсем тата типÿ ăанталçк ял хуăалçх культурисен пысçк пайне тÿп тçвасси патне илсе ăитерчÿă. Ăавна пула эпир кÿрхи культурçсен 95 процентне ăухатрçмçр. Пÿ¬тÿ¬мÿшле илсен 211,7 пин гектар йышçнакан лаптçкри, ăакç организацисен тата хресчен "фермер" хуăалçхÿсен акакан пÿтÿм лаптçкÿн 48 проценчÿпе танлашать, ял хуăалçх культурисем пÿтрÿă. Хресченсем халÿччен ăакçн пек йывçр тÿрÿслев тĕссе ирттернÿ урçх тÿслÿхе эпир ас тумастпçр.
Ăавна пула эпир производствçн палçртса хунç 5,53 миллиард тенкÿлÿх калçпçшне пурнçăлаймарçмçр. Ял хуăалçх таварÿсем туса илекенсем тĕснÿ тçкаксен ка¬лçпçшÿ федераци министерствин эксперчÿсен чи юлашки хаклавÿ тçрçх 1,54 миллиард тенкÿпе танлашнç. Ял хуăалçх продукцийÿ туса кçларассин кÿтекен индексÿ 30 процента яхçн пÿчÿкрех.
Ăакçн пек кçткçс лару-тçрура ял хуăалçх таварÿсем туса илекенсене эпир йывçрлçхра пÿччен тçратса хçвармарçмçр, шçрçх та типÿ ăçвçн сиенне чакарас тата хуăалçхсен ÿăлеме пултараслçхне сыхласа хçварас тесе пÿтÿмпех тума тçрçшрçмçр. Хресченсемпе агропромышленноă комплексне патшалçх енчен пулçшма кайнç хушма тçкаксем кçна 700 миллион ытла тенкÿпе танлашнç. Ял хуăалçх таварÿсем туса илекенсене укăа-тенкÿ тĕртен тĕлевсÿр куăарса панисÿр пуăне ытти майпа та патшалçх пулçшçвÿ кĕнÿ. Ăакç, чçн малтанах, рес¬публикçри лизинг фондне хывмалли тĕлевсен вçхçтне каяраха хçварни, ăçмçллçхлç кредитсен хушма калçпçшÿ, маларах илнÿ кредитсен тата страхлав тĕлевÿсен срокне тçсни. Ăапла вара патшалçх типÿ ăанталçка пула шар курнç хуăалçхсен тçкакÿсене 50 процента яхçн саплаштарнç, ял хуăалçх таварÿсем туса иле¬кенсем тĕснÿ сиене страхлакан компанисем саплаштарнине те шута илсен ку кçтарту 70 процента ăитет. Ытти тçкак ăÿр ÿăченÿсем ăине тиенчÿ. Йывçрлçхсене пçхмасçр эсир кçмçл ăирÿплÿхне сыхласа хçвартçр, уншçн сире чунтан тав тçватçп.
Патшалçх паракан пур енлÿ пулçшу шанçă кĕрет тата агропромышленноă комплексÿнчи пÿчÿк калçпçшлç хуăалçхсене аталантарма ăÿнÿ майсем уăать. Паян пÿчÿк калçпçшлç хуăалçх ÿăне хутшçнакан 52 пин ытла ăын 8,5 миллиард тенкÿлÿх ăçмçллçхлç кредит илнÿ, 4 пин ытла гражданин хçйсен хушма хуăалçхне аталантармашкçн ăçмçллçхлç кредитсемпе пÿр хутчен кçна мар усç курнç, ăав шутра ăÿр аллç ăемье 1 миллион тенкÿ чухлÿ кредит явçăтарнç. Ăакçн пек хастарлçх чçннипех кçмçла ăÿклет тата чи пысçк хака тивÿă. Асçннç тÿслÿх пирÿншÿн ял халçхне ÿăпе тивÿăтерес, ăынсем хçйсем тÿллÿн ÿă пуăарас, ял ÿăченÿн – ял хуăалçх ÿăÿн хальхи культуриллÿ хастар та пултаруллç ăыннçн – ăирÿпленнÿ пурнçă йçлине сыхласа хçварас тÿлÿшпе пÿл¬терÿшлÿ. Катмакпа ăава таврашне музейри ÿă хатÿрÿсен шутне кÿртмелле.
2010 ăулхи шçрçх ăу халех татса памалли ăивÿч тепÿр ыйтçва палçртрÿ. Эпÿ тÿнчере апат-ăимÿă ăитменни пирки тата, ман шутпа, питÿ пÿлтерÿшлÿ шутланакан апат-ăимÿă хçрушсçрлçхне тивÿă¬термелли тÿллев пирки калатçп. Ку тÿлÿшпе темиăе ăул-йÿр куратçп.
Сывç апатлану культурине йÿркелесси. Пирÿн тулли те хçрушлçхсçр пурнçăçн тÿп условийÿ сывç та шанчçклç апат пулни пирки никам та иккÿленмест пулÿ тесе шухçшлатçп. Апатлану ÿăне йÿр¬келенине хисеп тата пахалçх тÿлÿшÿнчен хаклани унçн шайлашусçрлçхÿн ăивÿч ыйтçвÿсене ума кçларнç. Пирÿн кулленхи рационти апат-ăимÿă продукчÿсен калçпçшне тишкерни эпир чÿрÿ, урçхла каласан “йçранран”, (уй-хир – тавар илекен) схемçпа апат-ăимÿăе сахал ăинине кçтартать. Апат-ăимÿă туянакан ял хуăалçх таварÿсем туса илекене (сçнран) уйçрма пултармалла, шçпах ăакç хамçр ăÿр-шывра туса кçларакан таварсене туянма хавхалантармалли мел пулса тçрать те.
Генетика тытçмне улçштарнç апат-ăимÿă, фаст-фуд, ют ăÿр-шыв продукцийÿ, йçлана кÿнÿ апат-ăимÿăпе йçлари кухньçна хçш чухне тытçмÿнче хçрушç биохутçшсем пур (модçри) продуктсемпе улçштарни организмри тÿрлÿ улшçнупа патологи патне илсе ăитереăăÿ.
Атьçр, ăак ансат, ăут ăанталçк пире çша хывма сÿнекен чçнлçха яланах асра тытар: (Ăын сывлçхÿшÿн вçл хçй çăта ăуралса ĕснÿ – ăав вырçнта ÿмÿрÿпех тÿпленсе пурçнни, унта ăитÿнтернÿ апат-ăимÿăе ăини, ачаран хçнçхнç шыва ÿăни пысçк пÿлтерÿшлÿ).
Экологи тÿлÿшÿнчен таса апат-ăимÿă туса илес тÿллевпе ăÿр ÿăÿнче органикçпа вырçнлç усç курассине шута илекен биологилизаци мелÿсен пÿлтерÿшÿ ĕссе пырать. Паян ял хуăалçх продукцийÿн рынокÿнче (Органика) лавккасем тçвассине палçр¬такан ăул-йÿр малашлçхлç шутланать, вÿсенче тавар туянакан ăут ăанталçк удобренийÿсемпе кçна ăитÿнтернÿ апат-ăимÿă илме пултарать. Ăавнашкал лавккасене (ăывçхра вырнаăнç) принциппа йÿркелемелле. Хуласемпе районсен хисеплÿ сити-менеджерÿсем, потребительсене ăак ăÿнÿ ăул-йÿрлÿ экологи пулçшçвне парассине кашни муниципалитет территорийÿнчех йÿркелеме лайçх майсем тата конкуренци хутлçхÿ туса парасси сирÿн компетенци шутÿнче.
Республикçн конкуренцире вçй¬лçрах пулмалли пÿлтерÿшлÿ майÿсенчен пÿри чçваш ăÿрÿсен уйрçм тасалçхÿ тесе шутлатçп. Ял хуăалçхÿнче усç куракан ăÿрсем экологи тÿлÿшÿнчен шанчçклç – унта йывçр металсем ăук. Ăакна Чçваш Енре тата ун тулашÿнче ял хуăалçх продукчÿсен рынокне ата¬лантарма палçртакан ăÿр ÿă политикине йÿркеленÿ чухне шута илни пÿлтерÿшлÿ. Чçваш таварÿсене Раăăейри тата ют ăÿр-шывсенчи рынока кçларнç лайçх тÿслÿхсем пирÿн пур та ÿнтÿ. Кçăал Пÿтÿм тÿнчери экологи фончÿ ирттернÿ конкурс пÿтÿмлетÿвÿсем тçрçх “АККОНД) АУО тата (Шупашкарти сçра вÿретекен (Букет Чувашии) фирма) АУО Раăăей Федерацийÿнче натураллç тата шанчçклç продукци туса кçларакансемпе сутакансен реестрне кÿнÿ, экологин тивÿăтерĕ сертификачÿсене илнÿ.
Ăÿр ÿăченÿсемшÿн ăÿрпе тухçăлç усç курас ыйту чи пÿлтерÿшлÿ тÿллев шутланать. Пирÿн усç курман пÿтÿм ăÿре ăаврçнçша кÿртмелле, пÿтÿм лаптçка инвентаризаци туса ирттермелле, ял хуăалçхÿнче усç куракан ăÿрсене удобренипе тивÿăтерес тата пуянлатас енÿпе тçтçшах ÿăлемелле, тип варсемпе пÿвесен ăывçхÿнчи ăÿрсене эрозирен хĕтÿлес тÿллевпе сухалама чарçнмалла. Ăав хушçрах малта пыракан ăÿр ÿă технологийÿсемпе те, альтернативлç экологи мелÿсемпе те усç курмалла. Тÿп ăул-йÿрсенчен пÿри ял хуăалçх производствине энерги перекетлекен шçвармалли вак контурлç тытçмсене ÿăе кÿртни пулса тçрать.
(Агропромышленноăа аталантарасси) проекта пурнçăлама пуăланçранпа ăÿнÿ йышши 85 проекта хута янç. Вÿсен йышÿнче ĕсен-тçран ăитÿнтерес ÿăре тата выльçх-чÿрлÿх ÿрчетес енÿпе ÿăе кÿртнÿ, ăын хутшçнассине палçрмаллах чакарнç тÿнче шайÿнчи технологисем. Ăавнашкал ăÿнÿлÿхсем ял хуăалçх таварÿсем туса илекенсен психологине тата шухçшлавне тÿпрен улçштараăăÿ тата хçйсен бизнесне йÿркеленÿ чухне теветкеллÿхрен хçраман, яваплç та хçюллç ăынсене ял хуăалçхне явçăма хавхалантараăăÿ.
Паянхи ял хуăалçхÿ – “резина атç”, (тислÿк), (шçршç) тата “чÿр куăăи таран пылчçк” мар. Ял хуăалçх производствине ăавнашкал йÿркелесси норма пулса тçма тивÿă. Ял хуăалçхÿнче халь ÿăлекен тирпейлекен предприятисен производствине ăине тçрсах модернизацилени, ăÿр улмине, пахча ăимÿăе, улма-ăырлана, сÿте, аш-какая тарçннçн тирпейлекен производствçн ăÿнÿ хçвачÿсене туни, выльçх-чÿрлÿх ÿрчетес ÿăре палçрмаллах мала иртни – эпир вçхçт чÿнÿвне тата хальхи агропромышленноă комплексÿн туртçмне тÿпе хурса панç хурав.
Влаă органÿсен тата ял хуăалçх организацийÿсен ертĕăисен умне тÿллев лартатçп – ÿăлекенсем тивÿăлÿ шалу илччÿр тесен, ялти ÿă тухçăлçхÿн кçтартçвÿн пÿр ăын ăулталçкра вçтамран туса кçларакан продукци ка¬лçпçшÿ 1 миллион тенкÿрен кая мар пулмалла.
Ăÿнÿ ĕсÿме экономикçн мÿн пур отрасльне ăÿнетсе кçна тума май пур. Экономикçри лайçх еннелле улшçнакан лару-тçрçва халех асçрхатпçр. Малтанхи хаклав тçрçх 2010 ăулта промышленноă производствин индексÿ 115 процентпа "Раăăейÿпе – 107,6 процент" танлашать. Ăавна пула республика бюджечÿн хçйÿн тупçшÿсен ĕсÿмÿ пÿлтÿрхи ăак вçхçтрипе танлаштарсан 122,1 процентпа танлашать. Промышленноă комплексÿн 2011 ăулхи тÿллевÿ – мÿн пур тÿп ÿă-хÿл енÿпе кризисченхи 2008 ăул шайне ăитесси.
Кçăал Чçваш Республикин республика бюджетне тупçшсемпе тçкаксен шайне ĕстерекен улшçнусене 6 хутчен кÿртнÿ. Тçкаксен ăулталçкри калçпçшÿ 30956,7 миллион тенке ăитнÿ "малтан ăирÿплетнинчен 35,8 процент ытларах". Республика бюджечÿн калçпçшÿ пÿлтÿрхи шайран 11 процента ăити иртет.
Экономикçн чçн секторне аталантармалли малаш¬лçхлç ăул-йÿр ÿă тухçăлçхне тапхçрçн-тапхçрçн тата тытçмлçн ĕстерсе пыни пулассçн туйçнать. Ăак тÿл¬леве эпир патшалçхпа уйрçм ăынсен ÿăтешлÿхÿн принципÿсем ăинче кçна пурнçăлама пултаратпçр. Ÿă¬¬лекен кашни ăын пуăне тиесе çсатнç продукци калçпçшÿ 6 миллион ытла тенкÿпе танлашнç предприятисем пысçк ÿă тухçăлçхÿн лайçх тÿслÿхÿ пулса тçраăăÿ. Вÿсен йышÿнче “Август” фирма) АХО – “Вçрнарти хутçш препаратсен завочÿ” тата “Авангард” – “Ăÿрпĕ беконÿ” ООО. Машинçсем тçвас ÿăре “Динамика” НПП) тулли мар яваплç обществçна палçртма пулать – тиесе çсатнç продукци калçпçшÿ 3,7 миллион тенкÿ, “ВНИИР” АУО – 2,4 миллион тенкÿ, “Экра) НПП” ООО – 1,9 миллион тенкÿ, “Шупашкарти “Ăеăпÿл” предприяти) АХО – 1,5 миллион тенкÿ, “Промтрактор-Вакун” АХО – 1 миллион тенкÿ.
Кçткçс экономика условийÿсенче вçхçтлç, тÿрÿс тата эффективлç управлени йышçнçвÿсем туни, кçмçл ăирÿплÿхне палçртни, пуăарçва аталан¬тарни, креативлç шухçшлани пÿл¬терÿшлÿ. Телее, ăак хаклçхсене дефолт, инфляци, ăут ăанталçк кçларса тçратакан инкек таврашÿпе ытти пçтçрмах витÿм кĕреймеăăÿ. Профессионализм, хастарлçх, хальхи вçхçт кçларса тçратакан ыйтусене татса пама пултарасси – çнçăлç ăыннçн паллç енÿсем.
Республикçри пысçк предприятисенче пулнç май промышленноă ÿăне ăамрçк ăынсем хутшçннине асçрхарçм. Тÿслÿхрен, электромеханика заводÿнче, кунта 245 ăын вçй хурать, ÿăлекенсен вçтам ĕсÿмÿ – 33 ăул. Ăамрçк новаторсем паян Шупашкарти строительство материалÿсен заводÿнче, “Электросила” акционерсен уăç обществинче, “ЭКРА” НПП) тулли мар яваплç обществçра, “ВНИИР” акционерсен уăç обществинче, (Авто¬матизаци АБС) акционерсен уăç обществинче, “Шупашкарти электромеханика завочÿ” акционерсен хупç обществинче, (Ишлейри пысçк вольтлç аппаратура завочÿ) тулли мар яваплç обществçра тата ытти ăÿрте вçй хураăăÿ. Ăакç пире Шупашкара тулли электротехника промышленноăÿн тата реле тçвас ÿă центрÿ теме май парать.
Предприятисемпе организацисенче теветкеллÿ утçм тума, хçйсен ыттисенчен уйрçлса тçракан меслечÿсене сÿнме хатÿр ăамрçк профессионалсем мÿн чух¬лÿ ытларах ÿăлеăăÿ, вÿсем вçй хуракан ăул-йÿр ăавçн чухлÿ çнçăлçрах та тухçăлçрах пулать. Ăакна пурнçăçн кирек хçш сфери – техника, экономика, социаллç пурнçă тата бюджет – пиркиех калама пулать.
Ăамрçксене ытларах шан¬малла тата вÿсене ÿненмелле тесе шухçшлатçп!
Эксперт хаклавÿсем тçрçх Чçваш Ен Раăăей Федерацийÿн кредит рейтингÿ ăирÿп шутланакан, инвестици илÿр¬тĕлÿхÿ пысçк субъекчÿсен йышне кÿрет. Ăавна шута илсе влаăçн ăак статуса тытса пыма мÿн пур майсем туса памалла, бизнеспа общество вара инвестици ÿă-хÿлне май пур таран пулçшса тçмалла.
Лартнç тÿллеве пурнçăлас тесен ăак задачçсене татса памалла:
Пÿрремÿшÿ: шалти сçл¬тавсçр чçрмавсене чакарса, ÿăе йÿр¬келесе тçрассин ытлашшилÿхне сирме пулçшакан майсем туса хурса, инфратытçма аталантарса тата рынока хутшçнакансем унпа усç курассине тивÿăтерсе конкуренци хутлçхне пÿ¬тÿмÿшле лайçх¬лат¬малла.
Иккÿмÿшÿ: предприниматель ÿă-хÿлне пуăçнас тата тытса пырас ÿăсене ансатлатмалла, шута илекен, ирÿк паракан документсене ăырса йÿркеленÿ чухне администраци чçрмавÿсене чакармалла.
Виăăÿмÿшÿ: таварсене куăарса ăĕрес енÿпе чарусене пçрахçăламалла, информаципе технологи инфратытçмне йÿрке¬лемелле тата лайçхлатмалла.
Тçваттçмÿшÿ: конкуренцие патшалçх влаăÿн органÿсен тата хуăалçх тытакан субъектсен конкуренцие хирÿăле ÿăÿсенчен хĕтÿлессин тухçăлçхне монополие хирÿăле ÿăе йÿркелесе тçрассине лайçхлатмалли сÿнĕсем парса ĕстермелле, организацисем социаллç пÿл¬терÿшлÿ таварсемпе пулçшу ÿăÿсен рынокне пÿр тан хутшçнма пултарассине тивÿăтермелле, хаксен ултавлç конкуренцине пĕлмелле тата монополи ÿă-хÿлне чарас тесе май пуррине йçлтах тумалла.
Пиллÿкмÿшÿ: ăÿнÿ предпринимательсене явçăтарас тÿллевпе регионти рыноксем, мÿнле таварсемпе пулçшу ÿăÿсем кирли ăинчен информаци пухассине, тишкерессине тата пичетлесе кçларассине йÿркелемелле, влаă органÿсемпе вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен ÿăÿ-хÿлÿ ăинчен калакан информаци уăçмлçхне ÿă-хÿлÿн тÿп кçтартçвÿсене тата пал¬лç саманчÿсене пичетлесе кçларса ĕстермелле, патшалçх органÿсемпе вырçнти хçй ты¬тçмлçх органÿсем хуăалçх ÿă-хÿлне тĕрремÿн хутшçнассине чакармалла.
Улттçмÿшÿ: патшалçх тата муниципалитет саккасне, ăав шутра социаллç пулçшу ÿăÿсен саккасне конкурс никÿсÿ ăинче йÿркелессине анлçлатса аталантарма пулçшмалла.
Асçннç кашни тÿллевех пайçр хак парса тÿплÿн тишкермелле. Лару-тçрçва, ăав шутра пулас инвесторсемпе кашни тапхçрта ирттерекен калаăусен кçтартçвÿсене те, тçтçшах асçрхаса тçмалла. Ăавна май эпÿ министрсен тата муниципалитетсен пуăлçхÿсен ÿăне вÿсем явçăтарнç инвестицисен калçпçшÿ тата пурнçăланç проектсен шучÿ тçрçх ÿă вырçнÿсене тата бизнес пÿрлÿхÿсем хутшçннине шута илсе хаклама пуăлатçп. Регионçн инвестици илÿртĕлÿхне эпир ăапла майпа кçна тçтçшах тата комплекслçн ĕстерсе пыма пултаратпçр.
Паян республика территорийÿнче бизнеса тухçăлçн ата¬лантарма пÿтÿм май пур.
Чçваш Ен энерги тÿлÿ¬шÿнчен самаях шайлашуллç регион пулса тçрать. Республикçн энергетика комплексÿ ăирÿппÿн аталанать, энерги ресурсÿсене илсе тçракансене вÿсен мÿн пур тÿсÿпе шанчçклçн тивÿăтерет. Электроэнерги хакÿ вара ăÿр-шывÿпех чи йĕннисен шутÿнче.
Ăитес ăулсенчех (Атçл) М-7 федераци автоăулне, ăул хÿрринчи инфратытçма тçвассине тата аталантарассине кÿртсе, ăакçн валли ăитес 3 ăул хушшинче 10,6 миллиард тенкÿлÿх инвестици явçăтарса, пÿрремÿш категорири ăул виăине ăитмелле ăÿнететпÿр. Ăак тÿп ăул (Хÿвел тухçă – Хÿвел анçă) транспорт коридорне кÿрет. Асçннç программа шайÿнче халех Сçр юхан шывÿ урлç каăмалли кÿпер хывас ÿăе пуăланç.
Республикçшçн малашлçхлç тата пÿлтерÿшлÿ шутланакан проектсене пурнçăлама Ăÿнÿ Шупашкар хулинче хçвçрт аталанакан территори йÿркелеме 300 гектар ăÿр палçртса хçварнç, унта аталаннç инженери инфратытçмÿпе тивÿăтернÿ промышленноăпа произ¬водствçн хçватлç вырçнÿ йÿркеленет.
Сити-менеджерсен ăавнашкал проектсене çнçăлç пурнçăлас ÿăри пÿлтерÿшÿ йÿркеллÿ пурçнма кирлÿ мÿн пур тытçм кçлтçксçр ÿăлессине тивÿăтерессинче кçна мар, Чçваш Енри хуласемпе районсен территорийÿсенче муниципалитетсене хçйсене çнçăлç аталанма инвестицин лайçх климатне йÿркелесси пулса тçрать. Ăак кунсенче республикçна федераци бюджетÿнчен монохуласене пулçшас енÿпе йышçннç программа тçрçх комплекслç инвестици проекчÿсене пурнçăлама укăа-тенкÿ килсе ăитмелле. Пÿтÿм шайри влаă органÿсен килÿшĕллÿ ÿăне пула Ăÿнÿ Шупашкар хули ăирÿп экзамен тытса Раăăейри 35 монохула йышне лекме пултарчÿ. Çна федераци бюджетÿнчен кçна 870 миллион та 150 пин тенкÿлÿх пулçшу пама палçртнç, ун ăумне тата республика бюджечÿн укăи хушçнать. Ăакç малашлçхра экономика ĕсÿмÿ валли никÿс хывассине тивÿăтерме, пред¬прини¬ма¬тель¬лÿхе аталантармалли майсем тума, пурлçх произ¬водствипе социаллç сфера отраслÿсене аталан¬тармалли майсем йÿркелет, ăавна май халçха ÿăпе тивÿăтерес ăивÿч ыйтçва татса пама, монохула бюджечÿн ăирÿплÿхне ĕстерме пулçшать.
Раăăей Федерацийÿн Регионсен аталанçвÿн министерстви 2011 ăулхи ака уйçхÿн 1-мÿшÿччен тата 15 монохулана суйласа илме палçртать. Пирÿн хула округÿсен пуăлçхÿсем асçннç конкурса хутшçнассишÿн яваплç, Чçваш Енри тата тепÿр монохула та пулин унта ăÿнтерессе шанатçп. Министрсен Кабинечÿ сире ăак ÿăре пулçшÿ.
Пирÿн тÿллев – Чçваш Ен сçнарне инвестици хывма илÿртĕллÿ, туризм ÿăÿшÿн çнçăлç регион пек йÿркелесси. Кçăал Чçваш Енри турист организацийÿсем 100 пин ăынна пулçшу кĕнÿ. Турист пулçшçвÿн ÿăÿсен хакÿ, малтан палçртнç тçрçх, 310 миллион тенкÿпе танлашать. Пÿлтÿрхи ăак вçхçтри кçтарту 223 миллион тенкÿ, ку хисеп 1,4 хут пысçкрах. Манçн шухçшçмпа – пирÿн ку тÿлÿшпе малалла та лайçх аталанмалли майсем пур: ăÿнÿ ÿă вырçнÿсем йÿркелеме, халçх культурине сыхласа хçварма пулçшса, социаллç пурнçăпа экономика лару-тçрçвне лайçхлатса пырса кÿрекен туризма, агротуризма хастартарах аталантармалла, ăапла майпа, юлашкинчен, республикçра пулса курнç туристсене кунта тата та килсе курма, пирÿн тçрçхри илемлÿ тавралçх сçн-сçпачÿпе киленме майсем туса памалла.
Бизнес-пÿрлÿхшÿн те¬пÿр хут палçртса хçваратçп: пире паян, уйрçммçн илнÿ республикçн, Бразили, Китай тата Инди ăÿр¬-шывÿсем чçна ăавçрма пултарнç экономика тÿлÿнтермÿшне тума нимÿн те чçрмантармасть. Чçваш Енре ăакçн валли мÿн кирли пурте пур: ыттисемпе танлаштарсан йĕнÿ ÿă тата çс-хакçл ресурсÿсем, йÿркеленнÿ йçласем, ăынсен ÿăченлÿхÿ тата тĕрÿлÿхÿ, хçйÿн ÿăне пуăарма çнçăлç, ăçмçллçхлç тесе те калама пулать, условисем – ытти регионпа танлаштарсан электроэнергин йĕнÿ хакÿсем. Сçмахран, 2010 ăулта Чçваш Республикинче электроэнерги хакÿсем Мари Эл Республикинчи ăавнашкал хаксемпе танлаштарсан – 42 процент, Пенза облаăÿнчи хаксенчен – 35 процент, Ульяновск облаăÿнчи хаксенчен 28 процент йĕнÿрех. Ăакна палçртас тетÿп, хак хурассин факторне пула республикçри организацисем хçйсен бизнесне аталантарма хушма инвестицисем яма пултарнç. 2011 ăулта та ăавнашкал çнçăлç лару-тçру сыхланса юлать.
Ют ăÿр-шывсенчи бизнес-ÿăтешсемпе, чи малтанах Европÿрлÿх ăÿр-шывÿсемпе, хутшçнса ÿăлеме Чçваш Республикинче Чçваш Республики – Евро Инфо Корреспондент Центрне туса хунç, вçл ÿăлет ÿнтÿ. Эпир Пÿтÿм тÿнчери суту-илĕ центрÿн проектне пурнçăлакан пилотлç регион пулса тçратпçр. Ăакç хçйне майлç шанчçк ăуратать. Тÿнчери экономика анлçшÿнче хамçрçн тÿрÿс вырçна палçртма тата лартнç тÿллев патне шайлашуллçн ăывхарма пултармалла.
Анчах та Чçваш Ен халçхне питÿ кирлÿ тухçăлç экономикçн интенсивлç ĕсÿмÿ валли ку кçна ăителÿксÿр. Ăынсене ÿă тата тивÿăлÿ ÿă укăи кирлÿ. Республикçри ÿăсÿрлÿх шайÿ федерацин Атçлăи округÿнче чи пысçккисенчен пÿри пулса юлать: экономикçра вçй хуракан ăынсем тÿлÿшпе илсен 2,06 процент. Ăакç 14 пин ăын ытла. Унсçр пуăне ÿă укăи енÿпе пухçннç парçмсен калçпçшÿ те пысçк шайра тçрать. Предприятисен хçйсен ÿăченÿсен умÿнчи парçм 120 миллион тенкÿ ытла. 6 пин ăынна яхçн хçйсен ÿăÿшÿн предприятин хçйÿн укăи-тенки ăукран ÿă укăи илеймест. Чылай чухне ăакç предприяти панкрута тухнипе ăыхçннç, хçшÿ-пÿри вара, тĕрÿ кçмçллç мартан, саккунсенчи тÿрлÿ ăитменлÿхпе усç курать. Ăавçнпа та ÿăлекен ăынсене тĕрÿ кçмçллç мар инвесторсенчен, вÿсен пултарайманлçхне пурте куратпçр, хĕтÿлемелли майсем палçртмалла. Должноăри ăынсене ăакна тимлÿ пçхма сÿнетÿп: ÿă тата ÿă укăи – халçхçн социаллç пурнçă çнçăлçхÿн кçтартçвÿ, çна влаă органÿсен, политика партийÿсен тата общество организацийÿсен тçтçшах тата тимлÿн тÿрÿслесе тçмалла.
Паян республикçра тÿрлÿ ÿă-хÿлре – общество финансÿсене тытса пырассинче, ăурт-йÿр тумалли ипотека кредичÿ уйçрас ÿăре, вÿренĕпе медицина тытçмÿсене модернизацилессинче тата ытти ăÿрте ăÿнÿ меслетсене çнçăлçн тÿрÿслесе ăирÿплетеăăÿ. Пысçк технологиллÿ ăÿнÿ комплекссем тата отрасль кластерÿсене туса хунç. Ăавçн пек тытçмсен кал-кал аталанçвÿ технологисен витÿмÿнчен ăеă мар, тухçăлçн ăыхçнса тата хутшçнса ÿăленинчен те килет. Чçваш Ене ăÿнÿ ăитÿнĕсен, ăÿнÿ (ĕсÿм вырçнÿсен) территорийÿ пек палçртма майсем ăителÿклÿ.
Республика мÿн пур социаллç тата коммуналлç инфра¬тытçма тçвассине шута илекен пурçнмалли микрорайонсене комплекслç майпа тçвас енÿпе çнçăлç опыт пухнç. Паян ăавнашкал 15 лаптçкра ÿă пырать. Шупашкарта пÿ¬тÿмÿшле 47,3 гектар йышçнакан лаптçкра (Университетский-2” микрорайон ăÿкленет, унта 10 пин ăын валли пурçнмалли 240 пин тçваткал метр ăурт-йÿр тума палçртнç. Федерацин пурçнмалли ăурт-йÿр строитель¬ствине аталантарма пулçшакан фончÿпе хутшçнса ÿăленине пула 6,3 гектар йышçнакан лаптçкра асçннç проектçн I черечÿн проекчÿ пурнçăланать. Фонд ăÿр лаптçкÿсем ăинче ăÿклекен Раăăей Федерацийÿнчи пурçнмалли пÿрремÿш ăурта Шупашкар хулинче кçăал хута яраăăÿ. Ăав хушçрах “Сад” ЯХПК ăÿрÿсем шутланакан 22 гектар ăинчи лаптçкра, ăирÿплетнÿ плансем пуррине пçхмасçр, ăурт-йÿр тçвас ÿă графикпа палçртнинчен юлса пырать. Ăакç унта хутшçнакан енсем проекта калаăса татçлнç вçхçтра пурнçăлама пултарас тÿлÿшпе хçрушлçх кçларса тçратать. Тÿп хула администрацийÿн пуăлçхне тата Чçваш Республикин Хула тçвас ÿă тата общество инфратытçмÿн аталанçвÿн министерствин ертĕăисене, ăавçн пекех ăурт-йÿр лартакана та пурçнмалли майÿсене лайçхлатас шухçшлç ăынсен ырлçхÿшÿн пикенерех ÿă¬леме ыйтатçп.
1000 ăын пуăне пурçнмалли мÿн чухлÿ ăурт-йÿр хута янипе Чçваш Ен федерацин Атçлăи округне кÿрекен регионсен хушшинче 1 тата Раăăейре 3 вырçнсене йышçнать. Тçвакан ÿăсене пçхмасçр пурçнмалли ăурт-йÿрпе тивÿăтересси ăивÿч ыйту шутланать. Чçваш Республикинче пурçнакансем валли юрçхлç тата туянма май пур пурçнмалли ăурт-йÿр тçвас енÿпе строительство отрасльне хавхалантармалли ăул-йÿре малалла та пулçшса тçмалла. Ăывçх вçхçтрах пурçнмалли эконом-класс йышши ăурт-йÿр строительствине пулçшмалли мерçсен комплексне палçртакан республика программине йышçнма палçртнç.
Республика 2011 ăулта пурçнмалли 886 пин тçваткал метр ăурт-йÿре хута ямалла. Раăăей Правительствин Председателÿ Владимир Путин кашни ăын пуăне пурçнмалли 1 тçваткал метр ăурт-йÿр тçвас енÿпе палçртнç тÿллеве эпир пурнçăлама тивÿă. Пирÿн ăакçн валли пурте ăителÿклÿ. Ăавна май строительство валли уйçрса панç ăÿрсем мÿнлерех шайра пулни ăине уйрçмах тимлÿ пçхма ыйтатçп. Шупашкарта 2006 ăултан пуăласа туса пÿтермен строительство объекчÿсем 189 ăÿр лаптçкÿнче вырнаăнç, вÿсен пÿтÿмÿшле лаптçкÿ 111 гектарпа танлашать. Шупашкар районÿнчи ял хуăалçх пÿлтерÿшлÿ ăÿрсенчен строительство валли 17 ăул каярах куăарса панç “Соляное” пурçнмалли районта темиăе ăурт кçна туса лартнç, ăитменнине строительство ÿăÿсене тивÿăлÿ ирÿк илмесÿр, микрорайона па¬лçртнç йÿркепе планламалли проекта туса хатÿрлемесÿр тата ăирÿплетмесÿр пурнçăланç. Ăÿр лаптçкÿн пысçк пайÿ 17 ăул ытла пушç выртать, усç курçнмасть тата производство каяшÿсемпе тулса пырать. Шупашкар хула администрацийÿ ăак килÿшĕсÿр тÿслÿх енÿпе витÿмлÿ мерçсем йышçнмасть. Хула ертĕăисене ăÿрпе тçрçшусçр усç куракансене (вçратма), вÿсене хçйсене ăак ÿăе вырçнтан хускатма ыйтатçп.
Строительство валли уйçрса панç ăÿрсемпе тухçăлç усç курассине тÿрÿслесе тçрас ÿăе вçйлатмалла, вÿсене туртса илмелли майсем туса хатÿрлемелле. Ăÿрсене строительство валли уйçрса парас ÿă бизнесшçн та, халçхшçн та питÿ уăçмлç пулмалла. Ăÿрпе пÿрле илнÿ обязательствçсене пурнçăламаннине пула хçйсен ячÿсене вараланç строительсем ăÿр хуăисем тĕснÿ тçкака саплаштарма тивÿă. Вÿсен регион ăÿрÿ ăинче ытти объект тумалли правине туртса илмелле. Пурлçх тупçш кĕме тивÿă, ăÿр вара – пысçк пурлçх. Вçл хçйсем пуяссишÿн кçна лайçх ÿăлекен ăынсен аллине лекмелле мар. Ăакçн пек ăирÿп йÿрке туни, юлашкинчен, пайăçсем тÿлÿшпе тÿл пулакан ăивÿч ыйтусенчен тата хулара пурçнакансем хçйсен кил картине ăурт лартнине хирÿăлессипе ăыхçннç пç¬тçрмахсенчен хçтçлма май парать.
Хçйсем тÿллÿн тата уйрçм ăын ăурт лартассине хавха¬лантарас, строительство индустрине тата типлç проектсемпе хçвçрт хçпартакан, экологи тÿлÿшÿнчен таса ăуртсем туса кçларассине алла илнÿ предприятисене пулçшас тата Шупашкарпа Ăÿнÿ Шупашкар хулисен таврашÿнчи, Шупашкар, Сÿнтÿрвçрри, Ăÿрпĕ, Муркаш районÿсенче ытти районти усçсçр выртакан ăÿрсене пурçнмалли ăурт-йÿр строительствин тÿллевÿсем валли ăаврçнçша кÿртес енÿпе Министрсен Кабинечÿн граждансене стро¬итель¬ство ÿăÿ валли 10 сотçйран кая мар ăÿр тĕлевсÿр уйçрса памалли майсене туса хатÿрлемелле. Унта 2-3 ăул хушшинче обязательнçй май¬па ăурт туса лартмаллине тата асçннç ăÿр лаптçкне сутма чарнç вçхçта 10 ăултан кая мар палçртмалла. Ăапла туни Раăăей Фе¬дерацийÿн Президенчÿ хçйÿн Ăырçвÿнче виăăÿмÿш тата ун хыă¬ăçнхи ытти ачашçн ăурт-йÿр е дача тума ăÿр лап¬тçкÿсене тĕлевсÿр уйçрса парас енÿпе лартнç тÿллеве пурнçăлама май парать. Ăак тÿллев валли муниципалитет ăÿрÿ¬сен фондне йÿркелемелле.
XXI ÿмÿр – профессионалсен ÿмÿрÿ. Паян пултаруллç тата лайçх хатÿрленсе ăитнÿ ертĕăÿсем кçна муниципалитет пурнçăÿпе ÿă-хÿлне тухçăлç йÿркелеме пултараăăÿ.
Яваплçха туйса ăапла калама пултаратçп: вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен иртнÿ суйлавне регионсенчи партисен пÿтÿм уйрçмÿ хутшçнчÿ. Ăавна кура кандидатсенчен чылайçшÿ хçй¬сен идеологи тата социаллç пурнçăпа экономика программисене сÿннÿ май кÿрешĕ ăивÿчлÿхне туйса илчÿă. Тÿрлÿ парти хушшинчи йÿр¬келлÿ политика конкуренцийÿ ăак ÿăе обществçн пысçкрах сийне явçăтарать, ăапла майпа суйлавăçсем суйлава хутшçнассине тата халçх суйлакан органсене халçх шанассине ĕстерет тесе шухçшлатçп. Ăакç пулса иртекен ÿăсемшÿн Чçваш Енре пурçнакан кашни ăыннçн яваплçхне ĕстерет.
Вырçнти хальхи суйлавсен уйрçмлçхÿ влаăа саккун кçларакан тата ÿă тçвакан сыпçксем ăине уăăçн пайлани пулса тçчÿ. Ăакç пирÿн хуласемпе районсен территорийÿнче вырçнти хçй тытçмлçха тÿрÿс йÿркелени тесе шутлатçп. Халÿ пÿ¬тÿмпех ăак управлени принципне халçх суйланç муниципалитет пÿрлÿхÿсен пуăлçхÿсемпе уйçрса лартнç сити-менеджерсем мÿнле пурнçă¬ланинчен килет. Пи¬рÿн граждансен ырлçхÿ вÿсем ÿă ăине мÿнлерех пçхнипе, профессионализмÿпе тĕрремÿн ăыхçннç.
Ăÿнÿрен суйланнç вырçнти хçй тытçмлçх органÿнче вырçнти бюджетсене кÿрекен налуксен кал-кал аталанçвне лайçхлатас енÿпе тата халçхçн налук культурине ĕстерес тÿлÿшпе пысçк тÿллевсем тçраăăÿ. Ăавна май ăакна палçртса хçвармалла: муниципалитетсем тçрçх тĕлеме тçратнç ăÿр налукÿн тупçшÿ 387,9 миллион тенкÿпе танлашнç, вырçнти муниципалитет пÿрлÿхÿсен йышçнçвÿсем тçрçх панç налук ăç¬мçллçхÿсене пула бюджета пырса кÿмен налук виăи 371,8 миллион тенке ăитнÿ. Эппин, вÿсен ка¬лçпçшÿ пÿрешкелех.
Саккунпа палçртнç полномочисене шута илсе вырçнти хçй тытçмлçх органÿсем хçйсен тупçш никÿсне хçйсен вçйÿпе йÿркелеме тивÿă, чи малтанах – ăÿршÿн тата пурлçхран илекен, вырçнти бюджетсене ăÿр проценчÿпех кÿрекен налуксен шучÿпе. Мÿн пур муниципалитет пÿрлÿхÿшÿн ăакç малалла аталанмалли пÿл¬терÿшлÿ тата хавхалантаракан сçлтав пулса тçрать. Эпир вара мÿн куратпçр; 2009 ăулта ăÿршÿн тĕлеме тивÿăлÿ налук енÿпе муниципалитет пÿрлÿхÿсен халçх суйланç органÿсем тçратнç нормативлç право акчÿсем тçрçх панç налук ăç¬мçллçхÿсен калçпçшÿ шутласа палçртнç налук тĕлевÿ тÿлÿшпе Вçрмар районÿнче – 300 яхçн процентпа, Красноармейски районÿнче – 245 процентпа, Сÿнтÿрвçрри районÿнче 233 процентпа танлашнç. Енчен те муниципалитетсем ăавçн пек тарават пулсан вÿсем мÿншÿн чухçн; Кÿрекен налуксен калçпçшÿнчен территорин экономикçна тытса пымалли, производствçна, социаллç пурнçăпа финанс инфра¬тытçмне пулçшмалли, социаллç программçсене пурнçăламалли майÿсем йÿркеленеăăÿ-ăке. Унпа пÿрлех асçннç укăа-тенкÿ мÿнлерех хçвçртлçхпа куăни те пысçк пÿлтерÿшлÿ.
Кризис хыăăçнхи аталану условийÿсенче вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен ÿăÿ-хÿлÿнчи тÿп ăул-йÿр энерги саппасÿсемпе пÿлсе тата вырçнлç усç курасси шутланать. Килÿшетÿр-и, эпир вÿсене ытла та хÿрхенĕсÿр тçкаклатпçр. Пирÿн хçш чухне кунÿпех "ăулла та, урамра ăутç чухне, хÿлле те каă час пулнç май" ăуртсен подъезчÿсенче ăутç ăунать. Ăав хушçрах пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçх управленийÿнчен паракан квитанцисенче пÿтÿм ăуртри электричествçна шута илекен хатÿрсем тçрçх шутласа палçртнç тĕлев хакне курсан тарçхатпçр.
Энергипе усç курассине чакарасси пÿртен-пÿр тÿллев мар, пурнçă ыйтакан чçнлçх. 2020 ăул тÿлне Раăăейре энергипе усç курассине 40 процента ăити чакарма палçртнç. Ăавна май муниципалитетсен ертĕăисене тата граждансене чÿнсе калатçп: атьçр кулленхи пурнçăра ресурссене перекетлемелли принципсене шайлашуллçн пурнçăлама пуăлар. Мÿншÿн тесен пирÿнпе сирÿн урçхла май ăук.
Ăитес ăулхи нарçс уйçхÿнче пирÿн республикçра (РусГидро) АУО вырçнти анлç ларçвне ирттерме палçртнç. Унта энерги тухçăлçхÿпе ăыхçннç ыйтусене пçхса тухма, ăавçн чухнех Ăÿнÿ Шупашкарта Тухçăлç энерги керменне уăма палçртнç.
Энерги ресурсÿсен тарифÿсем ĕссе пыракан условисенче энергие чçнласах перекетлес ыйту пурнçăра ытларах та ытларах ăивÿчленсе пырать. Кашниех энергипе çшç ресурсÿсене пере¬кетлени, вÿсемпе вы¬рçнлç усç курни питÿ пÿлтерÿшлÿ пулнине çнланса илме тивÿă. Нумай хваттерлÿ ăуртсенчи пурте усç куракан вырçнсенче, хула тата ял тçрçхÿсен урамÿсенче перекетлÿ ăутçн автомат мелÿпе ÿăлекен приборÿсене вырнаăтарассине, ăуртсене тата общество ăурчÿсене "хçна ăурчÿсене, офиссене, лавккасене тата ыт.те" çшçтас ÿăре энерги перекетлекен технологисене, ăÿнÿрен ăÿклекен ăуртсенче тата общество сооруженийÿсенче çшç перекетлекен технологисене пур ăÿрте те анлçн ÿăе кÿртмелле.
Ялсенче харпçр хçй вçйÿпе ăурт-йÿр хçпартас ÿăÿн пысçк хçвçртлçхÿ ăывçх вçхçтрах татса памалли тепÿр тÿрлÿ ăивÿч ыйтусене уăçмлатрÿ. Куă кÿрет, энергетиксем тата проект тçвакан организацисем пурçнмалли ăурт-йÿр строительствин хçвçртлçхÿпе тан ÿлкÿрсе пыраймаăăÿ, ведомствçсенчи яваплç ăынсем халçх пурçнакан вырçнсенчи ăÿнÿ урамсене электрификацилес ыйтусене тçсса пыраăăÿ. Эпир вара паян кашни ăуртрах интернет пулмалли ăинчен, цифра телекуравÿн проектне пурнçăласси, пирÿн граждансем информаци технологийÿсемпе ирÿклÿн усç курасси пирки калаăатпçр. Чçваш Ен Правительстви ку енÿпе муниципалитетсене, тÿрÿссипе, вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен ком¬пе¬тенцине кÿрсе, ăине тçрсах пулçшать. Аса илтеретÿп, Чçваш Республикин 2010 ăулхи республика бюджетÿнче 221 урама "5 пине яхçн ăурт" элек¬три¬фикацилеме 272 миллион тенкÿ палçртса хçварнç. Ăакç кашнин хçйÿн должноă тивÿăÿсене тимлÿн пурнçă¬ламаллине тата укăа-тенкÿпе тÿллевлÿн, вçхçтлç усç курассипе ăыхçннç ыйтусене васкавлçн татса памаллине пÿлтерет. Ку ÿă малалла тçсçлать, çна мÿнлерех пурнçăланине хам тÿрÿслесе тçрçп.
Кçăалхи ăу шыва чçн саппас тата пысçк пуянлçх пек хаклама вÿрентрÿ. Хальлÿхе федерацин (Таса шыв) тÿллевлÿ программи валли ăулталçка 3 миллиард тенкÿ уйçраăăÿ. Пирÿн программа тçрçх Чçваш Ене 2020 ăулччен 27 миллиард тенкÿ кирлÿ пулать. Мÿншÿн ăавçн пек нумай; Ăакна республикçри ăÿр айÿнчи ÿăмелли тата хуăалçх тÿллевÿсемпе усç куракан шывсен 40 проценчÿ санитарипе хими нормисене тивÿăтерменнипе çнлантармалла. Тçрçшçпçр, инвестици илмелли майсене шырçпçр. Муниципалитет влаăÿсене ăивÿч ыйтçва патшалçхпа уйрçм ăынсен ÿăтешлÿхÿн пÿтÿм майÿпе усç курса татса памалли ăул-йÿр шырама кирлине аса илтеретÿп.
Пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçхçн ăи¬вÿч ыйтçвÿсем ытларах чухне вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен шайÿнче татçлмалла. Пурçнмалли ăурт-йÿр фончÿ кивелсе ăитни, тĕлевсене палçртас ÿăре уăçмлçх ăукки, граждансем нумай хваттерлÿ ăуртсене тытса тçрас ÿăе питех хутшçнманни – акç асçннç сферçра ялан тÿл пулакан ыйтусен тулли мар йышÿ.
Паян пиртен кашниех пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç комплексра йÿркеленнÿ хутшçнусен тытçмне пула нуша курать. Пушç вçхçт ăуккине, сĕрÿклÿхе, гражданла çнланулçх шайÿ пÿчÿк пулнине, хçш-пÿр тÿслÿхре вара пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçх ÿăченÿсем хирÿă пулнине кура республикçра пурçнакансем хçйсен ăемье бюджетÿнчен пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç пулçшу ÿăÿсемшÿн тĕлеме каякан укăа-тенкÿ мÿнлерех тçкакланнине пÿлмеăăÿ. Энергипе, шывпа усç курнçшçн, ăурт-йÿре тÿпрен тата куллен тçвакан юсав ÿăÿсемшÿн, ăурт-йÿре тытса тçнçшçн илекен тĕлев хакÿ еплерех хушçнса пынине çнлантарса пама хçтланни чылай чухне тĕрре тухмасть. Кунта муниципалитет органÿсем администраци ÿăне тухçăлç йÿркелени кçна мар, информаци технологийÿсемпе усç курса комплекслç кçтартусен пÿр пÿтÿм никÿсне ÿăе кÿртни пысçк пÿлтерÿшлÿ. Обществçпа политика тÿрÿслевне йÿркелени те питÿ витÿмлÿ.
Пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçхра унта укăа-тенкÿ хывас тата ÿăлес шухçшлç компанисен вçй хумалла. Ăак сферçна укăа кçна тума килекен пÿр кунлçх фирмçсен ăулне шанчçклçн пĕлмелле. Устав капиталÿ 3-5 миллион тенкÿрен сахал мар управляющи компанисем паракан пулçшу ÿăÿ пахалçхлçрах пулÿ тесе шухçшлатçп, мÿншÿн тесен вÿсен яваплçхÿ устав капиталÿ 10 пин тенкÿпе танлашакан компанисенчен пысçкрах. Паян нумай хваттерлÿ ăуртсене тытса пыракан тата нумай хваттерлÿ ăуртсенчи пÿтÿмÿшле пурлçха тытса тçрас енÿпе пулçшу ÿăÿсем паракан 141 уйрçм ăын организацийÿ ÿăлет. Ăав шутран 131-шÿн "92,9 процент" устав капиталÿ 10 пин тенкÿпе танлашать. Ертсе пыракан компанисен яваплçхне ĕстерес тÿллевпе вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен управляющи компанисене (чи лайçх) тата (чи япçх) рейтингпа палçртассине йçлана кÿртмелле. Ăавна май граждансене ăав компанисене тата ăурт-йÿр харпçрлçхăисен юл¬таш¬лçхÿсене суйласа илмелли майсем туса пани пÿл¬терÿшлÿ тесе шухçшлатçп. Мÿн пур шайри влаă органÿсен умне ăакçн пек тÿллев лартатçп:
Пÿрремÿшÿ: республикçн нумай хваттерлÿ ăуртсене тÿпрен юсас енÿпе ÿăлекен фондне йÿркелемелле.
Иккÿмÿшÿ: нумай хваттерлÿ ăуртсене тытса тçракан орга¬низацисене энерги саппасÿсемпе усç курнçшçн ресурссемпе тивÿă¬терекен организацисемпе тĕлевпе касса центрÿсем урлç тĕлесе татçласси вÿсен тивÿăÿ пулнине çнлантармалла, вÿсен ăав укăа-тенке хçйсен кассçпа тивÿăтермен тçкакÿсене пÿтерме ямалла мар.
Виăăÿмÿшÿ: пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçх сферинче пÿтÿм информаци ресурсÿсене республика порталÿнче пÿрлештермелле, тарифсем ăинчен тата пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçх паракан пулçшу ÿăÿсемшÿн палçртнç тĕлев ăинчен халçха пÿлтерме майсем туса памалла.
Тçваттçмÿшÿ: пурçнмалли ăурт-йÿр фондне страхлакан тÿрлÿ тытçма ÿăе кÿртме тата ертсе пыракан компанисен яваплçхне ĕстерме пулçшмалла.
Ăапла вара укăа-тенкÿ юхçмне тÿрÿслесе тçрасси, производство сферинче тата пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç пулçшу ÿăÿсем парассине тухçăлç ертсе пырассине йÿркелесси, конкуренци хутлçхне туса хурасси, пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçха техника енчен пуянлатасси, пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç комплексçн мÿн пур субъекчÿн хушшинчи хутшçнусене йÿркелесе тçрасси тата граждансемпе ăав пулçшçва илекенсем пек ятран ÿăлесси вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен ÿă-хÿлÿнчи чи пÿлтерÿшлÿ ăул-йÿрсем пулса тçраăăÿ.
Ăак пÿтÿм улшçну коррупципе ăыхçнман, уăçмсçр та вçрттçн финанс ÿăÿсене явçăман вырçнти влаăсем туллин пулçшнипе пулса иртмелле. Пÿтÿм шайри влаă сыпçкÿсен, кашни муниципалитет территорийÿнчи организацисен, предприятисемпе учрежденисен килÿшĕллÿ ÿăÿ пÿтÿм обществçна аталантармалли никÿс пулса тçмалла.
Малта – яваплç икÿ ăул. Ăитес ăулхи чи пÿтерÿшлÿ пулçм – Чçваш Республикин Патшалçх Канашÿн тата Раăăей Федерацийÿн Патшалçх Думин суйлавÿсем, 2012 ăулта вара – Раăăей Президенчÿн суйлавÿ. Раăăей Президенчÿ Дмитрий Медведев нумаях пулмасть хçйÿн Ăырçвÿнче палçртнç тçрçх – (...Патшалçх Думин ăитес ăулхи раштав уйçхÿнчи суйлавÿ мÿн пур шайра улшçннç политика тытçмÿн условийÿсенче иртет).
Пирÿн сирÿнпе пысçк ÿă туса ирттермелле. Эпир çна çнçăлç пурнçăласси пирки нимÿн чухлÿ те иккÿленместÿп, эсир пулçшасса шанатçп.
Пÿрлехи ÿăе республикçра йÿркеленекен Общество палати те хутшçнать. Вçл халçхçн пысçк тата пÿчÿк ушкçнÿсен ыйтçвÿсене сĕтсе явмалли тата граждан обществине туса хума кирлÿ конструктивлç йышçнусем ăинчен калакан шухçшсене пÿр ăÿре пухмалли сумлç вырçн шутланать. Ăавçнпа та палатçна чыслç-сумлç, хçйсен пÿтÿм пурнçăÿпе ăĕллÿ шайри кçмçл-сипетпе этеплÿх пахалçхÿсене уăăçн кçтартакан, ырç тÿслÿх пулса тçракан ăынсене кÿртмелле. Общество палатин членÿсен ÿăÿ-хÿлÿн çнçăлçхне палçртакан виăе халçх шанçăÿ пулÿ. Общественноă Чçваш Республикин патшалçх влаăÿн органÿсен тата вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен ÿă-хÿлне тÿрÿслесе тçрас ÿăе вçйлатасса шанатçп.
Ăавçн пек кçна эпир коррупцин кирек мÿнле палçрçмне те пÿтерме пултаратпçр. Вÿсене вара ăийÿнчех тÿп тумалла. Патшалçх полномочийÿсене хçйÿн пайтишÿн приватизацилекен тĕрене саккун тçрçх явап тыттармалла кçна мар, халçх умÿнче ятне ямалла.
Чçваш Ен Президенчÿн должноăне йышçннç кунран пуăласах налук тĕлекенсен укăи-тенкине тухçăлçн тçкакланине асçрхаса тçратçп. Патшалçх тата муниципалитет валли тавар туянас ÿăре информацин тулли уăăçнлçхÿ кçна пире бюджет укăи-тенкипе усç курассине уăçмлç тата тухçăлç тума май парать. Ку енÿпе нумай ÿă турçмçр, халÿ те ÿăлетпÿр, анчах та сутас-туянас сферçра урçххи пулса иртет – туянакан таварсен накладнойсенче кçтартнç хакÿсем маларах алç пуснç килÿшĕсенче палçртнç хаксемпе килÿшсе тçмаăăÿ. Апла пулсан эпир бюджет укăи-тенкипе мÿнлерех усç курнине килÿшĕ тунç самантран пуăласа саккаса мÿн пурнçă¬лич¬ченех кирлÿ пек сçнаса тçмастпçр. Патшалçх тата муниципалитет валли тавар туянас ÿăÿн кашни утçмне, тавар туянма палçртнинчен пуăласа вçл килсе ăитичченех, тимлÿн асçрхаса пымалла. Ăак тÿллевпе патшалçх тата муниципалитет нушисем валли тавар туянассипе ăыхçннç мÿн пур информацие пÿрлештерекен пÿр пÿтÿм таварпа информаци тытçмне туса хумалла тата ÿăе кÿртмелле тесе шухçшлатçп. Ăакç обществçна асçннç сферçра ÿăлекен кирек хçш тĕре ÿăне те тÿрÿслесе тçма май парать.
Республикçн бюджет учрежденийÿсенче патшалçх тата муни¬ципалитет нушисем валли социаллç пÿл¬терÿшлÿ апат-ăимÿă про¬дукчÿсене сутçн илес ÿă кирлÿ пек пурнçăланнине суйласа илсе тÿрÿсленÿ. Ăакна тупса палçртнç: патшалçх тата муниципалитет учрежденийÿсем 6,7 миллион тенке тухçăсçр тçкакланç. Асçннç тÿслÿхсем тçрçх должноăри 471 ăынна "ăав шутран 232 ăынна – пурлçх тÿлÿшÿнчен" дисциплина енÿпе явап тыттарнç, 22 тĕрене должноăран хçтарнç. Тупса палçртнç сиенÿн виăăÿ тçваттçмÿш пайне йÿркене пçсакансем саплаштарнç. Юлнç укăа-тенкÿн калçпçшÿ "1656,1 пин тенкÿ е 24,7 процент" енÿпе материалсене тÿрÿслеме правçна сыхлакан органсене панç.
“Республикçри психиатри больници” патшалçх сыв¬лçх сыхлав учрежденийÿн столовçйÿсенче тĕрÿ тата куăçмлç пÿл¬терÿшпе миллион тенкÿ ытла (пçс¬ланнç). Асçннç учреждени тÿлÿшпе ирттернÿ тÿрÿслев материалÿсене Чçваш Республикин Прокуратурине панç.
Апат-ăимÿă илме палçртнç укăа-тенкÿ кçна тÿллевсÿр саланмасть. (Канаш хула больници) муниципалитет сывлçх сыхлав учрежденийÿнче пурне те тивÿăлÿ медицина страхованийÿн фон¬чÿн укăипе усç курнине тÿрÿслени тухçăсçр усç курнç укăа калçпçшÿ 356,3 пин тенкÿпе танлашнине ăирÿплетнÿ. Медицина препарачÿсене тата медикаментсене вçйра тçракан саккунсене пçсса икÿ хут пысçкрах хакпа туяннç. Ăçмçллçхсемпе усç куракан граждансене амбулаторипе поликлиника пулçшçвÿ панç чухне медикаментсемпе тивÿăтерме 103,1 пин тенке тÿллевсÿр тçкакланç. Ăакç пациентсене тĕрремÿн ăаратни шутланнçран тухçăсçр тç¬какланç укăа-тенке каялла тавçрса пама хистемелли кçна юлать.
Тÿрÿслевÿн ăирÿп йÿркине палçртни, тавар туянмалли хаксене асçрхаса тçни, яваплçх мерисене ăирÿплетни тата асçннç тÿслÿхсем ăинчен обществçна пÿлтерни ăак сферçра йÿрке тума кçна мар, вырçнти тавар туса илекенсен курттçммçн сутма паракан тата курт¬тçммçн тавар тçратакансен хакÿсенчен иртмен е вÿсене ăывçх хаксемпе усç курса апат-ăимÿă туянма каякан тçкаксене чакарма май пачÿă. Ăапла, тÿрÿслев ÿăÿсен кçтартçвÿсене пула сывлçх сых¬лавÿн учрежденийÿсенче апат-ăимÿă туянма каякан тçкаксене – 8,4 процент, бюджет сферине кÿрекен учрежденисенче 25 процент чакарма май килчÿ. Обществçпа политика витÿмÿ тата администраци ÿăне тÿрÿс йÿркелени акç мÿнле кçтарту кĕрет.
Хçшÿ-пÿри Чçваш Енри районсемпе хуласенчи потребитель хакÿсене мониторинг ирттернин кçтартçвÿсем пирки ыйтать. Хаксем вара пур пÿрех ĕсеăăÿ. Ку ăапла. Анчах та вÿсем пирÿн патра кçна мар, Раăăейре те, тÿнчере те ĕссе пы¬раăăÿ. Ăапах та ку ÿă халÿ, Раăăейри тата тÿнчери кçтартусен кал-кал аталанçвне тишкерсе пçхсан, объективлç тата чараклç пулни палçрать. Эпир чи кирлине тума пултартçмçр – хаксем сçлтавсçр тата спекулянтла ĕсмеăăÿ, тавар туянас ÿăе те вырçнсенче яваплçха туйса тата пысçк çсталçхпа пурнçăлама пуăларÿă. Ăакнашкал тепÿр тÿслÿхе – Шупашкар хулинчи Николаев урамÿнче вырнаăнç, устав капиталÿнчи акцисен 48 проценчÿ Чçваш Республикин тата муниципалитетçн харпçрлçхÿ шутланакан “Ял хуăалçх пасарÿ” акционерсен уăç обществинче йÿркеленнÿ лару-тçрçва – илсе кçтартас тетÿп. Тÿрÿслев вçхçтÿнче унта тÿрлÿ ăитменлÿх тупса палçртнç. Сçмахран, “Зерно-Регион фирма” "асçннç акционерсен уăç обществинчи унçн пайÿ 51,8 процентпа танлашать" ăĕлерех асçннç пасара тçвас тÿллевпе устав капиталне хывнç 99,7 миллион тенкÿ хупç схемçсем урлç “юхса кайнç”. Ăак факт тÿлÿшпе тивÿăлç мерçсем йышçнма ыйтса патшалçх влаăÿн органÿсем Чçваш Республикин Шалти ÿăсен министерствине официаллç йÿркепе темиăе хут та хыпар ăитернÿ. Анчах вÿсен ячÿшÿн ăырса панç хуравсемпех ăырлахма тивнÿ.
Унсçр пуăне, кçăалхи юпа уйçхÿн 12-мÿшÿнче ШŸМ ÿăченÿсемпе ирттернÿ тÿл пулура эпÿ хам та ку ыйтçва уăăçн тçратрçм. Икÿ уйçх иртрÿ. Халÿччен те нимÿнле хурав та ăук. Чçваш Республикин шалти ÿăсен министрне чÿнсе калатçп. Мÿн ку; Ÿăлес теменни-и; Е темÿн урçххи;..
Чçваш Ен халçхÿн коррупципе ăыхçннç кашни ăыннах ятран пÿлмелле. “Ăирÿпрех пулмалла! Вÿсене ÿăрен хçтармалла! Халçх сире ку ÿăре пулçшатех”, - эпÿ Ăырçва хатÿрленÿ вçхçтра ярса панç сÿнÿвÿнче пирÿн республикçра пурçнакан Сергей Петров ăапла ыйтнç. Шантаратçп: патшалçх укăи-тенкине вçрлакансем тÿлÿшпе манçн позици улшçнми ăирÿп. Сиртен тата республикçра пурçнакансенчен ку ыйтупа пулçшу тата вçхçтлç пайçр информаци кÿтетÿп. Патшалçх пуăлçхÿ Дмитрий Медведев Федераци Пухçвне янç Ăырçвÿнче яваплç ăынсене (пĕлÿмре пытанса ларса хçйсен территорийÿсенче криминал ĕссе, сÿмсÿрленсе пынине сçнаса тçмалла мар) тесе çна хирÿăле витÿмлÿ мерçсем йышçнма чÿнсе каларÿ. Хçйÿн Ăырçвне пурнçăлассине тивÿăтерсе вçл, эсир ун ăинчен пÿлетÿр ÿнтÿ, право йÿркине ăирÿплетмелли хушма мерçсем ăинчен калакан указа алç пусрÿ. Унпа килÿшĕллÿн Раăăей Федерацийÿн субъекчÿсен чи аслç должноăри ăыннисене ялан ÿăлекен координаци канашлçвÿсем йÿркелеме хушнç. Унçн ÿă-хÿлÿ Раăăей Шалти ÿăсен министерствин территори органÿсен тата федерацин ÿă тçвакан влаă органÿн территори ытти органÿн, Раăăей Федерацийÿн субъекчÿсен ÿă тçвакан влаă органÿсен тата вырçнти хçй тытçмлçх органÿсен Раăăей субъекчÿсенче йÿрке сыхлавне тивÿăтерес енÿпе пурнçăлакан ÿăÿ-хÿлÿн тухçăлçхне тишкересси пулса тçрать. Ăавна май Чçваш Республикин Министрсен Кабинетне республикçра координаци канашлçвне туса хурасси ăинчен калакан тивÿăлÿ нормативлç документа хатÿрлеме хушатçп.
Хçшÿсен коррупципе кÿрешес ÿăри кÿретлÿх республикçн инвестици илÿртĕлÿхне япçх витÿм кĕме пултарать текен шухçшÿпе килÿшместÿп. Пачах урçхла, инвесторсене пред¬при¬ниматель ÿăÿ-хÿлÿнчи теветкеллÿхе чакаракан çнланмалла та уăçмлç йÿркесем, тÿрÿс информаци кирлÿ. Инвесторсене политика тата общество ăирÿплÿхÿ кирлÿ.
Хисеплÿ депутатсем тата ларçва хутшçнакансем!
Халçх хçй хальлÿн вилнипе, ăавна май аслç ăулсенчи ăынсен пайÿ ĕсет, ÿăлеме пултаракан ĕсÿмри ăынсен пайÿ вара сахалланать, республикçра пурçнакансен йышÿ палçртуллçн чакни, ÿăлеме пул¬таракан ăынсем Раăăейри пысçкрах ÿă укăи тĕлекен регионсене ÿăлеме кайса ăĕрени малашлçхра Чçваш Республикин ÿă ресурсÿсен рынокне япçх витÿм кĕме пултараăăÿ.
Ÿăлеме пултаракан халçх элчелсÿр "инкек, суранланни, вÿлерни, хçй ăине алç хуни, наркçмçшланни" сçлтавсене пула вилессин кçтартçвÿ пысçк пулни, ăавнашкал вилÿмсен хисепÿ пÿтÿмÿшле вилÿм йышÿнче пÿрре виăăÿмÿш пайÿпе танлашать, Чçваш Ен этем капиталне хывакан инвестицисен теветкеллÿхне ĕстерет.
Чçваш Ен вçйÿ унçн ăыннисенче, наци сывлçхÿ вара эпир ачасем ăине мÿнле пçхнинчен килет. Ку питÿ ансат та тарçн шухçш. Патшалçх пуăлçхÿ Дмитрий Анатольевич Медведев Раăăей Федерацийÿн Федераци Пухçвне янç Ăырçва тÿпе хурса рес¬публикçра ачалçха пулçшас тата хĕтÿлес енÿпе тытса пыракан патшалçх политикине малалла та пурнçăлассине кçна мар, вçй¬латассине палçртса хçваратçп.
Тивÿăлÿ çру ăитÿнтерес ÿăре чи пÿлтерÿшли – ăемье, вçл общество ни¬кÿсÿ, эпÿ тата пÿтÿм пурнçă никÿсÿ тенÿ пу¬лçттçм. Маншçн ăемье – пÿр вç¬хçтрах тçван халçх историйÿпе тата культурипе, йçли-йÿркипе, мçн асаттесемпе ăыхçнтарса тçракан тымар та, тçван Чçваш Ен ыр¬лçхÿшÿн ÿăлеме, йывçрлçхсене ăÿнтерме, ырçрах та çслçрах пулма вçй-хал хушакан ăунат та. Ăын мÿн пÿчÿкрен çш пиллÿ юрату, çнлану тата пулçшу витÿмÿпе киленсе ĕсет, ăитÿннÿ май усçллç пÿлĕ ытларах илме тçрçшать пулсан, пурнçăра ăавнашкал этем ăураăуллç, вçйлç характерлç пулса ăитÿнет. Ачаранах толерантлç пулма, ăын нушине çнланма тата ăынсемпе хутшçнма вÿрентсе ĕстерни питÿ паха.
Хальхи демографи статистики самаях шухçшлаттарать. Республикçра кашни пил¬лÿкмÿш ăемье ачасçр. Медицина аталанçвÿн шайÿ пирÿн патра экстракорпораллç мелпе "ЭКО" усç курса ăие юлассине тивÿăтерет, ăуратма пултаракан хÿрарçмсен сывлçхне сыхламалли технологисем лайçхланса пыраăăÿ, “ăие юлнç чухнехи йывçрлçхсене сирекен центрсен” ÿăне йÿркелес ÿă пырать. Пÿтÿм тÿнчере экстракорпораллç мел ачасçрлçха сиплемелли малашлçхлç меслет шутланать. Асçннç ÿă тухçăлçхне ăие юлнин тçтçшлçхÿ тçрçх хаклаăăÿ. Тÿнчере ку кçтарту 14 процентран пуăласа 39 процент шайÿнче, АПШра – 37,5 процент, Израильте – 39 процента яхçн. Чçваш Ен кçтартçвÿ Раăăейри вçтам шайра – 35,8 процент. Пирÿн малалла туртçнма сçлтав пур – аталаннç ăÿр-шывсен шайне ăитмелле.
Чçваш Енре экстракорпораллç мелпе 1992 ăултанпа усç кураăăÿ. Унтанпа асçннç мелпе 5 пин мçшçр усç курнç, 1700 ытла ача ăуралнç. Ку лайçх кçтарту, ăавах та асçннç сферçна патшалçх хутшçнассине вçйлатмалла. Хальхи вçхçтра бюджет никÿсÿ ăинче асçннç мелпе усç куракан мçшçрсен йышне ĕстерес енÿпе ÿă пырать. Ăакç республикçри тата ытларах ăемье ашшÿ-амçшÿн телейне туйса курма пултарассине пÿлтерет.
Комплекслç мерçсен тытçмне пула республикçри 19 муниципалитет пÿрлÿхÿнче ача ăураласси ĕснÿ. Ача ăураласлçхçн пысçк кçтартçвÿсене "1 пин ăын пуăне 13 ача ытла" Шçмçршç, Элÿк, Патçрьел, Йÿпреă, Муркаш, Шупашкар, Вçрнар районÿсенче тата Канаш хулинче шута илнÿ. Ăакç пысçк ăитÿнĕ тесе шухçшлатçп, ытти района ăав кçтартусене ăитме, тен, вÿсенчен иртсе хçйсен кçтартçвÿсене тата та лайçхлатма чÿнсе калатçп.
Ачасçр мçшçрсен шутне чакарас, килес çрçва ăак ăивÿч ыйту пçтçрмахÿнчен упрас тесен пирÿн паянах хамçрçн тата ăывçх ăыннçмçрсен сывлçхÿ пирки шухçшламалла. Ăапла кçна – пÿчÿккÿн-пÿчÿккÿн – ăемье çнçă¬лçхÿн тата эпир сирÿнпе йÿркелекен обществçн ăирÿп никÿсÿ хывçнать.
Эпÿ Чçваш Енÿн призыв пунктÿнче асçрханç ĕкерчÿк чçннипех пçшçрхану ăуратать – ăамрçксен, ăÿр-шывçн пулас хĕтÿлевăисен сывлçх тÿ¬лÿшпе пысçк кçлтçксем пур. Статистика кçтартçвÿсене тишкерни ачасем ĕссе пынç май вÿсен вçраха кайнç патологи пуăтарçнса пынине палçртать. 14 ăулчченхи ĕсÿмре пÿтÿм ача шутÿнчен диспансер мелÿпе асçрхаса тçракан ачасен хисепÿ 39 процентпа танлашать пулсан, 15-17 ăулсенчи ăамрçксен хушшинче дис¬пансерта шута илнисен хисепÿ – 58,3 процент.
Ĕссе пынç май йывçр чирсен шучÿ те йышланса пырать, паян 15-17 ăулчченхи ачасен ăавнашкал чирÿсен шучÿ, кÿăÿнрех ĕсÿм¬рисемпе танлаштарсан, 2 хут ытларах. 17 ăулчченхи ачасен чирÿсен тытçмÿнче сывлав органÿсен чирÿсем малти вырçнта тçраăăÿ, ытларах чухне ОРВИ шучÿпе "38,1 процент", апат ирÿлтерекен органсен чирÿсем "9,2 процент", нерв системин чирÿсем "7,8 процент". Куратпçр, статистика савçнтармасть.
Эпир ăакнашкал лару-тçрçва улçштарма пултаратпçр вÿт. Пирÿн ачасен сывлçхÿпе çнçăлçхÿшÿн чи малтанах ашшÿ-амçшÿ яваплç, вÿсен ачана тÿрлÿ енлÿ аталанма майсем туса памалла. Шкулта ача организмÿ ĕссе йÿркеленсе пынине тимлÿн асçрхаса тçмалла – унçн сыв¬лçхÿпе пÿрремÿш класран пуăласа шкултан вÿ¬ренсе тухичченех кçсçкланмалла. Кашни тапхçртах педагогсемпе врачсен чирсене тупса палçртмалла кçна мар, вÿсем пуăланассинчен сыхланма пултармалла, пçшçр¬хантаракан тÿслÿхсене васкавлçн пÿтерме тç¬рçшмалла. Ачасен пултарулçхне пÿ¬чÿкренех асçрхас енÿпе йышлç спорт секцийÿ, факультатив занятийÿсемпе кружоксем йÿр¬келессине тивÿăтермелле.
Тепÿр темçна – мçшçрсем уйрçлнине – палçртса хçвармасçр май ăук. Ăемьесенче ăураăупа тçнçăлçх пулни, вÿсенче ачасен савçнçăлç сасси илтÿнни, ăакç тата ăут ăанталçк палçртакан йÿркепе хçй хальлÿн пулса пыни питÿ пÿлтерÿшлÿ тесе шухçшлатçп. Шанатçп, ачашçн тулли ăемьерен – ашшÿпе амçшÿнчен, чи лайçх тÿс¬лÿхре пиччÿшÿсемпе аппçшÿсенчен – хаклçраххи ни¬мÿн те пулма пултараймасть, ăак ырлçха нимÿнле укăапа та илейместÿн. Кçăал лайçх аталану палçрчÿ – мçшçрсем уйрçлнине пÿл¬тÿрхи ăак вçхçтрипе танлаштарсан 15 процентран сахалрах шута илнÿ. Ăемьене сыхласа хçварайман тÿслÿхре ачасем хур ку¬раăăÿ.
Ăавна май пирÿн обществçн паллç чирÿ шутланакан тçлçхлçх пирки те сçмах хускатас тетÿп. Ача хçйÿн ашшÿ-амçшне сирми вçя пула ăухатни йывçр хуйхç шутланать, анчах та ăакç ăемьери йÿркесÿрлÿхпе ăыхçнни килÿшĕсÿр пулçм. Кашни ăулах Чçваш Енре ашшÿ-амçшÿн асçрхавÿсÿр тçрса юлнç 700-тен пуăласа 800 таран ачана тупса палçртаăăÿ. Ачасен ытларах пайне "ку вçл 75 процент" вÿсен ашшÿ-амçшÿнчен ашшÿ-амçшÿн прависÿр хçварни е ашшÿ-амçшÿн прависене чакарни ăинчен калакан суд йышç¬нçвÿсемпе туртса илнÿ. Ăакнашкал тÿслÿх йÿрке пулса тçма тивÿă мар, ашшÿ-амçшÿн прависенчен хçтарасси – ача прависене тата саккунлç интересÿсене хĕтÿлемелли чи юлашки мел.
Муниципалитет районÿсен тата хула округÿсен пуăлçхÿсене, муниципалитет пÿрлÿхÿсен депутачÿсене чÿнсе калатçп:
Пÿрремÿшÿ: ăемьере ăивÿч ыйтусем сиксе тухнç пуăламçш тапхçртах ача тата вçл ăитÿнекен ăемье тÿлÿшпе ирттерекен профилактика тата реабилитаци ÿăне вçйлатмалла.
Иккÿмÿшÿ: ашшÿ-амçшÿн асçрхавÿсÿр тçрса юлнç ачана воспитани пама илнÿ ăемьене психологипе педагогика, информаципе ăут ÿă тата реабилитаци енÿпе пулçшмалла.
Виăăÿмÿшÿ: тçлçх тата ашшÿ-амçшÿн асçрхавÿсÿр тçрса юлнç ачасен ăумне ăирÿплетнÿ пурçнмалли пĕ¬лÿмсем упранса тçнине тçтçшах тÿрÿслесе тçмалла.
Чçваш Енÿн Вÿренĕ тата Сывлçх сыхлавÿпе социаллç аталану министерствисене хушатçп:
Пÿрремÿшÿнчен, ашшÿ-амçшÿн прависÿр хçварассипе е ашшÿ-амçшÿн прависене чакарассипе ăыхçннç ÿăе тçтçшах асçрхаса тата тÿрÿслесе тçма, ăакçн ăинчен халçха пÿлтерме.
Иккÿмÿшÿнчен, ача усрава илнÿ ăемьесене пулçшса тçракан центрсен тытçмне анлçлатма, социаллç тçлçхлçха профилактика тçвас, тçлçх тата ашшÿ-амçшÿн асçрхавÿсÿр тçрса юлнç ачасене ăемьене воспитани пама уйçрмалли формçсене аталантарас енÿпе ăÿнÿ технологисене ÿăе кÿртме.
Виăăÿмÿшÿнчен, (Интернат хыăăçнхи адаптаци служби) проекта пурнçăлассине малалла тçсма, ун шайÿнче тçлçх тата ашшÿ-амçшÿн асçрхавÿсÿр тçрса юлнç ачасен шутÿнчи ăамрçксене ÿăе вырнаăтарас тÿлÿшпе ведомствçсем ăыхçнса ÿăлемелли тÿслÿхе тÿрÿслесе пçхма.
Ăак темçна хускатнç шухçша тепÿр хут палçртатçп. Шçпах ăемье пирÿн ачасен ĕт-пĕ сывлçхне ăеă мар, ăав вçхçтрах çс-хакçл сывлçхÿн никÿсне, апла пулсан пÿтÿм халçхçн пуласлçх никÿсне хывать. Юрату, яваплçх тата пÿр-пÿрне хисеплени пире пÿр ăемьери пек килÿштерсе пурçнма пулçшаăăÿ. Ăак хаклçхсем ÿмÿрлÿх. Вÿсене çша хывма тçрçшмалла. Хамçршçн, йçха малалла тçсассишÿн, пÿтÿм Чçваш Еншÿн тата аслç Раăăейшÿн. Сире хçвçр кил-ăуртçра тата шçпа парнеленÿ телее упрама кирлине ăине-ăине ас тутаратçп.
Йÿркеллÿ те тивÿăлÿ ăын пулса ĕсмелли витÿмлÿ сçлтав ăемьере воспитани илни кçна мар, ăавçн пекех вÿренĕ тытçмне, чи малтанах шкулчченхи вÿренĕ тытçмне лайçхлатни те тесе шухçшлатçп. Ăырçва хатÿрленÿ вçхçтра шкулчченхи вÿренĕ учреж¬денийÿсенчи вырçнсемпе ăыхçннç ыйтçва чи кÿске вçхçтра татса пама пулçшакан чылай сÿнĕ килчÿ.
Шанатçп, пирÿншÿн чи пÿлтерÿшлÿ ăивÿч ыйту ăине – ача сачÿсемпе тивÿăтерессине – комлекслçн пçхни кçна çна татса пама пултарать. Ача садне ăĕреме 1 ăултан пуăласа 7 ăула ăитичченхи 20 775 ача черетре тçрать. Ăак ĕсÿмри ачасене шкулчченхи вÿренĕпе тивÿăтерни 66,7 процентпа танлашать "5-7 ăул – 92,6 процент, 6-7 ăул – 99,0 процент".
Тепÿр ăулах эпир шкулчченхи ăÿнÿ 6 учреждени тума пуăлатпçр, ăывçх вçхçтрах ача сачÿ пулнç 34 ăурта "хуласенче – 25, ял ăÿрÿнче – 9", юсаса ăÿнетме палçртнç. Строительство ÿăÿнче пирÿн чи ăÿнÿ, тÿслÿхрен, модульлÿ технологисемпе усç курмалла тесе шухçшлатçп. Ăапла туни шкулчченхи учрежденисенче вырçн ăитменнипе ăыхçннç ыйтçва чи кÿске вçхçтра татса пама тата, чи кирли, укăа-тенке палçрмаллах перекетлеме май парать. Чçваш Республикин Хула тçвас ÿă тата общество инфратытçмÿн аталанçвÿн министерствине Вÿренĕ министерствипе пÿрле пур пек опыта тишкерме тата ăак енÿпе кирлÿ тĕрлетĕсем сÿнме хушатçп.
Шкулчченхи вÿренĕ сферинче ăавçн пекех патшалçхпа уйрçм ăынсен ÿăтешлÿхне аталантармалла. Ăакç уйрçмах унччен ача сачÿ пулнç ăуртсене юсаса ăÿнетнÿ чухне тухçăлç пулма пултарать. Муниципалитет ăурчÿсене бизнеса вçрах вçхçтлçха тара пама пулать, сçмахран, 25 ăул таран, ăав хушçрах вÿсемпе тÿллевлÿ усç курассине ăирÿплетнÿ йÿркепе палçртса хçвармалла - унта шкулчченхи вÿренĕ ÿăне кçна йÿркелемелле тата муниципалитетра черетре тçракан ачасем валли пайçр вырçнсен пайне палçртмалла. Ăакç ача сачÿсенчи вырçнсен шутне ĕстерме кçна мар, вырçнти бюджета ăçмçллатма та май парать.
Маларах профильне улçштарнç ăуртсене тавçрасси тата юсаса ăÿнетесси – йçлана кÿнÿ тÿслÿх, анчах та ăакç ăивÿч ыйтçва хçвçрт татса пама май паракан ăул-йÿр мар. Ялсенче урçхла, хçйÿн тухçăлçхне ăирÿплетсе панç май пур - шкулсенчи пушç пĕлÿмсенче шкулчченхи ушкçнсем уăасси. Юлашки ăулсенче эпир ăак ăул-йÿре ăине тçрсах аталантартçмçр пулсан та "паян шкулсен 1"3 пайÿнче шкул ăулне ăитмен ачасене вÿренекенсемпе пÿрле воспитани параăăÿ" унашкал резервсем тата та пур.
2011 ăулта муниципалитет районÿсен тата хула округÿсен пуăлçхÿсен шкул ăулне ăитмен кашни ачана лайçх аталанма тата шкула кайма тивÿăлÿн хатÿрленме пулçшас тÿллевпе ресурс шкулÿпе, муниципалитетçн ытти учрежденийÿпе туллин усç курассине тивÿăтермелле. Ялсенчи шкулчченхи вÿренĕ шайÿ хулари 75 процентпа танлашакан вçтам кçтартуран кая мар пулмалла.
Республикçн Вÿренĕ министерствине ăавçн пекех муниципалитет районÿсен тата хула округÿсен шкулчченхи вÿренÿве юрçхлç тçвас енÿпе пурнçăлакан ÿă-хÿл тухçăлçхне комплекслç хак парассине йÿркелеме хушатçп. Хаклав кçтартçвÿсем тçрçх, тен, чи лайçх муниципалитетсене хавхалантарма грантсем ăирÿплетни вырçнлç пулмалла. Чçваш Енÿн Финанс министерствине ăак енÿпе сÿнĕсем хатÿрлеме тата вÿсене Министрсен Кабинетне тçратма хушатçп.
Ăивÿч ыйту сахал мар. Паянхи шкулчченхи вÿренĕ тытçмÿ – питÿ черчен сфера. Кунта ачаллç ăемьесене пулçшмалли кашни майпах усç курмалла. Çнсçртран мар 2011 ăулта эпир ачисем ача садне ăĕремен, сахал тупçшлç ăемьесене пулçшмашкçн ăÿнÿ пилот проектне ÿăе кÿртме тытçнатпçр. Шупашкар, Канаш хулисенче, Шупашкар районÿнче "асçннç тçрçхсенче черет пысçкки палçрать" пурçнакан, 1,5 ăултан пуăласа 3 ăулчченхи ача ашшÿ-амçшне укăа-тенкÿ парса пулçшаăăÿ. Ăак проект ачана ăемьере аталантарма пулçшнипе пÿрлех тепÿр енчен уйрçм ăын вÿренĕ енÿпе паракан пулçшу ÿăÿсен рынокне аталантарма пулçшать. Темиăе ăемье хçйсем илсе тçракан укăа-тенке пÿрлештерсе воспитателе тара тытма пултарать.
Ăакç йÿркеленнÿ лару-тçрура социаллç ăивÿч¬лÿхе чакарма пулçшакан вçхçтлçх мера.
Уйрçм ăын тытса тçракан шкулчченхи учрежденисене, ăемье ача сачÿсене, ăавçн пекех предприятисенче ÿăлекенсем ачисене хçйсем ÿăлекен вырçнтан аякра мар хçварма пултаракан ăавçн пек учрежденисене аталантармалла.
Республикçра ытларах чухне конкурс пулçшçвне пула вÿренÿвÿн инновациллÿ учрежденийÿсен тытçмне йÿркеленÿ. Кусем – никÿс шкулсем, малтанхи тата вçтам професси пÿлÿвÿ паракан ресурс центрÿсем, унта пурлçх тата кадр ресурсÿсене пÿр вырçнта пÿрлештерсе чçмçртанç. Унпа пÿрлех ăакна та палçртмалла: хальхи пысçк технологиллÿ инноваци предприятийÿн производство хутлçхне тата професси пÿлÿвÿ паракан чылай учрежденин вÿренĕ хутлçхне танлаштарни юлашкисем вçй¬сçртарах пулнине кçтартать. Професси вÿренÿвÿн хальхи инфратытçмне йÿркелес ÿăе бизнес хывакан укăа-тенкÿ калçпçшне пысçклатма кирли ăинчен калакан ыйту тухса тçрать. Ăавçн пек хутшçнса ÿăлекен ырç тÿслÿх пур пирÿн. (Трактор завочÿсем) концерн, ЭКРА, ВНИИР студентсене вÿрентме кирлÿ ăÿнÿ йышши лабораторисем йÿркеленÿ. Ăак тÿслÿхе ыттисем те шута илÿă тесе шухçшлатçп.
Ачасемпе ашшÿ-амçшÿн сывç пурнçă йÿркине туллин аталантарма мÿн пур ăÿрте майсем йÿркелени паха. Ăавна май проектпа строительство организацийÿсене ăÿнÿ объектсем тума палçртнç чухне велочарçну валли вырçн уйçрма хушатçп. Транспортпа ăыхçннç малашлçха шута илсе мÿн пур хулара велоăулсем йÿркелемелле. Хулара пурçнакан кашни ăынах хçй ÿăлекен е вÿренекен вырçна велосипедпа ăитме пултартçр. Пурнçă йÿркине тата халçх сывлçхÿн тçрçмне шута илсе ăавçн пек пурнçă условийÿсем питÿ кирлÿ тата вÿсем Европа ăÿр-шывÿсенчи стандартсене тивÿăтереăăÿ. Сывç пурнçă йÿркине пропагандçлассине малалла тçсмалла. Паян Чçваш Ен Правительствинче табак туртакан пÿр министр та ăук. Ăак ырç пуăару муниципалитет влаăÿн органÿсенче, предприятисемпе организацисенче, уйрçмах вÿренĕ, сывлçх сыхлавÿн тата спорт учрежденийÿсенче хавхалантармалли тÿслÿх пулса тçмалла.
Эпир социаллç тÿллевлÿ политикçна малалла та пурнçăласа пырçпçр. Паян Чçваш Енре халçха социаллç хĕтлÿх паракан тухçăлç тытçм йÿркеленÿ, вçл Раăăейри социаллç пурнçăпа экономикçн ăÿнÿ лару-тçрçвне тивÿăтерет. Унçн тÿп ÿăÿ – инвалидсене, ветерансене тата ытти категорири граждансене пулçшасси, социаллç гарантисен тытçмÿ енÿпе обязательствçсене пурнçăласси – республика Правительствин ÿăÿ-хÿлÿнче яланах тÿп вырçнта пулнç, малашне те ăаплах пулÿ. (Чçваш Республикинче 2011-2015 ăулсенче халçха социаллç хĕтлÿх парасси) программçна укăа-тенкÿпе тивÿăтермелли калçпçш 16 миллиард та 141 миллион та 300 пин тенкÿпе танлашать, ăав шутран социаллç пулçшу ÿăÿсем парас енÿпе ÿăлекен инфратытçма аталантарма 1 миллиард та 689 миллион та 900 пин тенкÿ яма палçртнç.
Апла пулин те обществçна хальлÿхе ют ăын нуши кçсçклантармасть, вçл ăаплипех хÿрхенĕсÿр, шелсÿр пулма пçрахмасть. Сывлçх тÿлÿшÿнчен хавшак ăынсене чçрмавсçр хутлçх туса памалли темçна асçнмасçр иртейместÿп. Ăакç пур енчен те анлç тата ăивÿч ыйту шутланать. (Сывлçх тÿлÿшÿнчен хавшак ачасене дистанци мелÿпе пÿлĕ парасси) проекта пурнçăлани пире кçăалхи авçн уйçхÿнче республикçра сусçр ачасене дистанци мелÿпе пÿ¬лĕ паракан центр уăма май пачÿ. Çна ăÿнÿ йышши ятарлç оборудованипе тивÿăтернÿ, ăакç сывлçх тÿлÿшÿнчен хавшак 152 ачана туллин социализацилеме майсем йÿркелет.
Анчах ку кçна ăителÿксÿр. Тÿп хула урамÿсемпе, картишсемпе утса иртнÿăемÿн чçрмавсçр хутлçха хак парса сусçр ăынсем мÿнлерех лару-тçрура пурçннине лайçх туйса илетÿн. Тÿслÿх вырçнне театр учрежденине е кинотеатра илсе пçхар: инвалид кĕминче ларакан ăын вÿсенчен хçшне чçрмавсçр пырса кÿме пултарать. Ăав хушçрах чи тÿлÿнмелли ăакç: ăÿнÿ ăуртсем, социаллç пурнçăпа культура тата йçла ăÿнÿ объекчÿсене, лавккасене, учрежденисене хута янç чухне сывлçх тÿлÿшÿнчен хавшак ăынсен ыйтçвÿсене шута илсех каймаăăÿ. Ăак ыйтçва питÿ ăиелтен тата япçх татса панç тÿслÿх вырçнне Шупашкар хулинчи Стрелоксен 139-мÿш дивизийÿн урамÿнче вырнаăнç (Пятерочка) ăÿнÿ лавккана илсе кçтартма пултаратçп. Унта инвалид кĕми валли ятарласа тунç пандус тайлçкÿ 45 градуспа танлашать. Асçннç лавккана кам тата мÿнле йышçннç; Ăакç тÿплÿ калаăмалли сçлтав кçна мар, ыйтçва ăине тçрса тишкермелли, должноăри ăынсене явап тыттармалли тÿслÿх те шутланать. Сçмах май, кĕмере ларакан ăын республикçн тÿп хулинчи пÿр театрпа кинотеатр курав залне те урçх ăын пулçшçвÿсÿр кÿреймест. Ку тÿлÿшпе Чçваш наци музейÿ, Чçваш Республикин наци библиотеки ытти учрежденишÿн ырç тÿслÿх шутланаăăÿ.
Чçваш Республикинче 2011-2015 ăулсенче сывлçх сыхлавÿн тытçмне ăÿнетмелли программçна пурнçăлама федера¬ци бюджетÿнчен укăа-тенкÿ уйçрмашкçн палçртнç. Ăак укăа демографи лару-тçрçвне тата граждансен сывлçхне лайçхлатма, сывç пурнçă йÿркине ăирÿплетме тата хальхи информаци технологийÿсене ÿăе кÿртме каймалла.
Программçн тÿп ăул-йÿрÿсенчен пÿри медицина учрежденийÿсен пурлçхпа техника никÿсне ăирÿплетесси пулса тçрать. Хуласенчи 17 тата ялсенчи 8 больницçна тÿпрен юсама пысçк укăа пçхса хçварнç. 2011-2013 ăулсенче 39 сиплевпе профилактика учрежденийÿ валли 2 пин единицçна яхçн диагностика тата сиплев оборудованийÿ туянма палçртнç.
Республикçра пурçнакансене специализациленÿ медицина пулçшçвÿпе территорисен пÿрлехи 15 медицина центрÿнче тивÿăтерме тытçнаăăÿ. Ăитес ăул юн тымарÿсен чирÿсемпе чирлекен тата аманнç пациентсене нумай профильлÿ больницçсен йышÿнчи 7 реабилитаци центрÿн никÿсÿ ăинче сыватса ăитерекен тытçм йÿркеленмелле. Чçваш Республикин сывлçх сыхлавÿн тытçмне ăÿнетмелли программа мероприятийÿсене пурнçăланине пула ăитес 2 ăулта юн ăаврçнçшÿн тытçмÿн чирÿсене, усал шыăçсене, ăавçн пекех ÿăлеме пултаракан ĕсÿмри халçх транспортпа ăыхçннç инкексене пула вилесси чакмалла. Ăак программçна пурнçăланç чухне сывлçх сыхлавне ăÿнетмелли чи пÿлтерÿшлÿ ăул-йÿр наци сывлçхне сыхласа хçварма лайçх пахалçхлç медицина пулçшçвÿпе усç курма май парасси пулса тçмалла.
Граждансен этеплÿх сывлçхне ăирÿплетесси – пысçк пÿлтерÿшлÿ тÿллев. Пÿтÿм искусство тÿсÿнчен ăын ăине тĕрремÿн витÿм кĕрекенни театр шутланать. Вçл – пирÿншÿн пуриншÿн те, чçн малтанах, пирÿн ачасемшÿн, çс-хакçл сиплевăи тата вÿ¬рентекен.
Раăăей Федерацийÿн Президенчÿ Дмитрий Медведев Таганрог хулинче А.П.Чехов ăыравăçн 150 ăулхи юбилей уявÿнче ăапла палçртнç: (Театра пулçшасси кирек хçш патшалçхшçн та тÿп ăул-йÿр шутÿнче пулмалла). Ăывçх вçхçтрах Чçваш Республикинче театр искусствине аталантарас тÿлÿшпе хушма мерçсем йышçнма палçртнç. Вÿсем театр искусствине малалла аталантарма тата чи лайçх йçласене сыхласа хçварма, театрсен пурлçхпа техника никÿсне ăирÿплетме, гастроль ÿă-хÿлне аталантарма, инноваци проекчÿсене пурнçăлама пулçшÿă.
Ача-пçча вулавне пулçшасси тата аталантарасси – наци ăирÿплÿхÿн тата малашлçхри чечекленÿвÿн пÿлтерÿшлÿ никÿсÿ. Пысçк культурçллç тата çс-тçнлç, республикçна малалла аталантарма, унçн ятне ăÿклеме пултаракан ăынсене воспитани памалли ăивÿч ыйтусене татса памалли майсем шçпах унта упранаăăÿ. Компьютер технологийÿсем, кÿнеке-журнала мультимедиллÿ хатÿрсем хÿссе кçларни ачасемпе ăамрçксен хушшинче культура тата информаци тыткаларçшне палçрмаллах улçштарчÿă.
Ачасене кÿнекепе паллаштарнç май эпир вÿсене хавхалану кĕретпÿр. Ахальтен мар халçх çслçлçхÿ ăапла палçртать: (Ылтçна ăÿр айÿнчен кçлараăăÿ, пÿлÿве кÿнекерен пухаăăÿ). Кÿнеке информаци ăçл куăÿ, чун-чÿре апачÿ, тÿнчепе хутшçнмалли хатÿр шутланать, ăемье йçлисене ăирÿплетет. Пирÿн ачасем валли кÿнеке пичетлес ÿăе патшалçх пулçшçвÿ парассине ĕстермелле, кÿнеке ÿăÿпе ăыхçннç институтсен формисене тÿрлÿ енлÿ тумалла.
Хаклç юлташсем, ÿăтешсем!
Пирÿн яла пурçнма куăас шухçшлç ăынсене хçтлç майсем туса памалла. Ăавна май халçх пурçнакан кашни вырçнçн электрон паспорчÿсене туса хатÿрлесси ăивÿч ыйту шутланать. Интернетпа усç куракан кирек мÿнле ăын та, ăав шутра терминалсем тата пурте усç куракан общество центрÿсем урлç, вÿсемпе паллашма пултартçр. Ăавнашкал электрон паспортÿнче мÿн пур ăÿр лаптçкÿ ăинчен пÿлтерекен кçтартусем, ял хуăалçх специалисчÿсен тата ялти социаллç инфратытçм специальноăÿсен пушç вырçнÿсем, халçх пурçнакан вырçна тирпей-илем кÿртни тата унçн коммуникаци майÿсем ăинчен пÿтÿмÿшле пÿлтерни пулмалла.
Чçваш Енре пурçнакансен пурнçă шайне ĕстересси конкурентлç инноваци инфратытçмне лайçхлатассипе тата ăÿнетессипе уйрçлми ăы¬хçннç.
Пурнçă пахалçхне, уйрçмах ялсенче, йçла тата пулçшу ÿăÿсен сферине аталантармасçр ĕстерме май ăук. Ăакç экономика тÿллевÿ кçна мар, пысçк пÿлтерÿшлÿ социаллç тÿллев те пулса тçрать. Пулçшу паракан пÿтÿм сферçна тытса пымалли тытçм туса хумалла. Халçхçн пурнçă пахалçхÿ ĕсесси йçла, транспорт, пурçнмалли ăурт-йÿрпе коммуналлç хуăалçх, хçна ăурчÿ, туризм, медицина паракан пулçшу ÿăÿсен пахалçхне пысçклатнипе ăыхçннç.
Авалхи Китайрах ăакçн пек каланç: (Ăÿр ÿăченÿсен лайçх канма май пур пулсан уй-хир ăум курçкпа хупланмÿ). Çнланмалла, лозунгсемпе тата чÿнсе каланисемпе кçна ăамрçксене ялта хçвараймçн – кунта пурçнмалли ăурт-йÿрпе йçла, культурçпа ăут ÿă условийÿсене тата ытти условие йÿркелени кирлÿ. Ялти культура учрежденийÿсене ăÿнетмелли программа шçпах ăав тÿллеве пурнçăлать. Культура министерствин муниципалитет пÿрлÿхÿсен пуăлçхÿсемпе пÿрле ăак енÿпе ÿăе малалла тçсмалла.
Хаклç ентешÿмÿрсем!
Пирÿн тÿп ресурс – Ăын, унçн аталанас туртçмлç тата техника тÿлÿшÿнчен мала иртме çнтçлакан çс-тçнÿ, пÿлÿвÿ.
Чçваш Енре этем вçй-халне аталантарас енÿпе пысçк ÿă туса ирттернÿ. Кунтах ăÿнÿ шкулсем те кÿреăăÿ, вÿсене пурне те компьютерсемпе тивÿăтернÿ тата интернетпа ăыхçнтарнç. Республика тÿрлÿ программçна, пÿтÿм тÿнчери тата федераци шайÿнчи проектсене çнçăлçн хутшçнать.
Авалах ăапла каланç: (Шухçшлама тата ÿăлеме юратакан ăын – общество никÿсÿ). Акçлчан историкÿ Генри Томас Бокль вара асçннç шухçша малалла ăапларах аталантарнç: “Ÿлÿк ăут ăанталçк туприллÿ ăÿр-шывсем чи пуяннисем шутланнç; халÿ чи пуяннисем – ÿăчен ăынлç ăÿр-шывсем). Таврана тата шалти тÿнчине ăÿнетсе улçштармасçр ăын йÿркеллÿ пурçнма та, малалла аталанма та пултараймасть.
Йывçр килнÿ вçхçтра кулленхи ăивÿч ыйтусене татса парасси ăинчен кçна шухçшлакан, малашлçх, аталанçва инвестицисем хывасси ăинчен питех аса илмен ăÿр-шывсемпе ăынсем те малашлçхра ăитÿнĕ тçваймаăăÿ.
Республика хçвçртрах аталантçр тесен ума пысçк тÿллевсем лартмалла. Кирек мÿнле ăитÿнĕ те ырç тÿслÿх шутланать, малта пыракансем хыăăçн ыттисем туртçнаăăÿ, ÿăе лайçхрах, пахалçхлçрах тума тçрçшаăăÿ.
Чçваш Енре саккун шайÿнче йышçннç Чçваш Республикин Социаллç пурнçăпа экономика аталанçвÿн 2020 ăулчченхи стратегийÿ вçйра тçрать. Никÿсри ăак документа çнçăлçн пурнçăа кÿртессишÿн сирÿнпе эпир яваплç. Пурнçă хçйÿн тĕрлетÿвÿсене кÿртнÿ тÿслÿхсенче пирÿн экономика кçларса тçратакан чÿнĕсене ăийÿнчех шута илсе Стратегие тивÿăлÿ улшçнусем кÿртмелле.
Ăавна май эпÿ кунта ларакансене пурне те ăав улшçнусене асçрхасах тçма тата хамçрçн тÿп экономика докуменчÿн тÿп йÿркисене пурнçăлас тÿлÿшпе усçллç сÿнĕсем тçратма сÿнетÿп. Стратеги чÿрÿ организм пекех лайçх ÿăлекен тата витÿмлÿ ÿă хатÿрÿ пулса тçмалла.
Паянхи социаллç тÿп тÿллевсенчен пÿри – вçйлç та ăирÿп общество туса хума кашни ăын чун-чÿринчех ăирÿп кçмçлпа ырç тÿллевсене вçратма пулçшасси. Пирÿн халçхçн пур ÿăе те пÿрле тçвас ырç йçла пур. Республикçн социаллç пурнçăÿпе экономикине малалла аталантарассипе ăыхçннç тÿллевсене эпир мÿн пур шайри влаă органÿсен килÿшĕллÿ ÿăÿ, унта общественноăа анлçн хутшçнтарни тата бизнеспа тухçăлç ÿăтешлÿх йÿркелени урлç кçна татса пама пултаратпçр.
Эпир ăынсен пурнçăне лайçхрах, республикçна вара илемлÿрех тçвас тетпÿр. Ку енÿпе манçн нимÿнле иккÿленĕ те ăук, пачах урçхла, сирÿнпе пÿрле ăакна тума пултарассине пÿлсе тçратçп. Шанçă, кçмçл ăирÿплÿхÿ тата çс пур чухне ăитÿнĕ килетех!